Bert Bukman – Het slagveld. De lange weg naar het kabinet-Rutte. ISBN 978-90-290-8820-6, 287 pagina’s, € 19,95. Amsterdam: Meulenhoff 2011.
Gedetailleerd verslag van de kabinetsformatie 2011.
De verkiezingsuitslag van 2011 bleek een politieke aardverschuiving. Voor het eerst in zijn bestaan werd de VVD de grootste partij, overigens op de voet gevolgd door de PvdA, en kreeg VVD-leider Mark Rutte het initiatief bij de kabinetsformatie. De PVV van Geert Wilders was de grootste winnaar en het CDA de grootste verliezer. Er resulteerde een volledig veranderd en gefragmenteerd politiek landschap waarin de grootste partij nog nooit zo weinig zetels had gehad. Een en ander leidde tot een bizarre formatie en een eveneens nog nooit vertoond resultaat, een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV. Dat dit kabinet er uiteindelijk kwam is een paar keer een dubbeltje op zijn kant geweest, zo blijkt uit dit boek
De auteur is historicus en journalist. Zijn vader heeft als partijvoorzitter van het CDA nog de roemruchte formatie van 1981 meegemaakt, die leidde tot het snel mislukte ‘kabinet van niemand’, namelijk Van Agt II ofwel Van Agt-Den Uyl. Bukman sprak met een groot aantal sleutelfiguren en concludeerde daaruit dat persoonlijke verhoudingen tijdens deze formatie van groter belang waren dan politieke geschillen. Op zichzelf is dit niet nieuw in de Nederlandse politiek. Dit gebeurde ook bij de legendarische formatie van 1977, die uiteindelijk niet leidde tot een kabinet-Den Uyl II, maar tot het kabinet-Van Agt I of Van Agt-Wiegel. De obstakels uit bovengenoemde formatie van 1981 waren hier het rechtstreekse gevolg van. Overigens maakte in 1981 Ruud Lubbers zijn debuut als informateur, een rol die hij zo’n 30 jaar later wederom zou vervullen.
Volgens Bukman begint de neergang van het CDA met de hardnekkige weigering van Jan Peter Balkenende om een onderzoek in te stellen naar de Nederlandse betrokkenheid bij de oorlog in Irak. Dit riep steeds meer ergernis op, ook binnen zijn eigen partij. Toen Balkenende veel te laat toegaf bleek zijn reactie op het rapport-Davids de genadeslag voor het kabinet, dat uiteindelijk viel over de weigering van de PvdA het verzoek van de NAVO te honoreren en de militaire missie in Uruzgan (Afghanistan) te verlengen.
De terugkeer van Job Cohen naar Den Haag als nieuwe partijleider van de PvdA is de grootste verrassing van de verkiezingscampagne van 2011. Cohen wordt met ongekend enthousiasme ontvangen, maar valt tegen in de campagne. Toch perst hij er een mooie eindsprint uit en haalt zijn PvdA de VVD van Rutte bijna in.
Paars Plus
De eerste informateur, de VVD’er Uri Rosenthal, begint te onderzoeken of een meerderheidskabinet van VVD, PVV en CDA mogelijk is. Dit stuit af op de nieuwe leider van het CDA, Maxime Verhagen, die niet met de PVV in één kabinet wil vanwege diens visie op de Islam. Vervolgens wordt Paars Plus onderzocht: VVD, PvdA, D66 en Groen Links. Jacques Wallage (PvdA) schuift aan als tweede informateur, maar er blijkt geen enkele chemie tussen hem en Rosenthal, wat de onderhandelingen niet ten goede komt. VVD leider Mark Rutte wil wel, maar hij loopt op eieren, want zijn achterban ziet niets in deze variant. Desondanks is hij bereid de hypotheekaftrek ter discussie te stellen. Cohen blijkt moeilijk compromissen te kunnen sluiten, mede onder invloed van zijn minder buigzame adviseurs, de Bos boys Diederik Samson, Martijn van Dijk en Jeroen Dijsselbloem. Cohens onbegrip voor de lastige positie waarin Rutte zich bevindt is uiteindelijk de reden dat Paars Plus mislukt. Hij verwacht een tweede kans als het ‘over rechts’ mislukt en hijzelf een middenkabinet van VVD, PvdA en CDA tegenhoudt en hoopt er dan meer uit te slepen. Maar Job blijkt zijn enige kans te hebben verspeeld.
Ruud Lubbers
Ruud Lubbers wordt ingevlogen nadat Tjeenk Willink weigert als informateur op te treden omdat hij zich geschoffeerd voelt door Wilders. Als behalve Rutte ook Cohen hem adviseert de mogelijkheden van een rechts kabinet te onderzoeken kan hij geen kant uit. Verhagen wil weliswaar een middenkabinet, maar Cohen blokkeert dit. Lubbers suggereert een aantal informele gesprekken tussen de leiders van VVD, CDA en PVV. Hij blijkt er een geheime agenda op na te houden, om coûte que coûte zijn beschermeling Ernst Hirsch Ballin op Justitie te laten zitten.
Een meerderheidskabinet komt er niet, want Verhagen houdt zijn poot stijf, maar er valt wel met hem te praten over een minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV. En hier komen ze dan ook op uit en krijgen daarvoor steun van hun fracties. In het CDA doet Kathleen Ferrier even moeilijk, maar bindt snel in. Een en ander wordt gemeld aan informateur Lubbers, die er niet blij mee is dat de onderhandelaars niet onder zijn leiding verder willen praten, maar de VVD’er Ivo Opstelten als informateur willen, en dat gebeurt dan ook. Nu beginnen in een goede sfeer de echte onderhandelingen om tot een regeer- en een gedoogakkoord te komen.
Onderwijl breekt echter het gemor in het CDA los van een aantal ‘mastodonten’, prominente oud-leiders en oud-bewindspersonen, tegen met name de gedoogrol van Wilders. Ook Lubbers schaart zich onder hen. Partijvoorzitter Henk Bleker heeft er zijn handen vol aan. Het lijkt een generatieverschil, want de jongere partijleden stellen zich meer pragmatisch op. De ontwikkelingen krijgen nu een eigen dynamiek.
Cruciale rol CDA
Verhagen blijkt een knap onderhandelaar en weet veel binnen te halen voor het CDA, maar hij krijgt binnen en buiten zijn fractie te maken met steeds meer emotionele weerstand. Als medeonderhandelaar Ab Klink afhaakt breekt Wilders de formatiepoging af. Na het vertrek van Klink uit de CDA-fractie stuurt de PVV fractie Wilders terug naar de onderhandelingstafel, maar de Koningin laat eerst Tjeenk Willink de zaak onderzoeken. Uiteindelijk mag Opstelten verder informeren en komt er een regeerakkoord tussen VVD en CDA en een gedoogakkoord van de beoogde regeringspartijen met de PVV. Maar nu dreigen de CDA-dissidenten Kathleen Ferrier en Ad Koppejan de zaak te blokkeren. Zij staken hun verzet pas na het inmiddels befaamde CDA-congres. Daarna is het kabinet-Rutte (of officieel Rutte-Verhagen) snel een feit.
Een fascinerend politiek verhaal.
Dit boek is tevens uitgebreid besproken in de boekenrubriek LeesKost van het programma PuurCultuur op MeerRadio (woensdag 7 maart 2012). Daarnaast wordt deze recensie ook geplaatst in Bestuursforum.