Elliot Perlman – Wat nooit is verteld. Vertaald uit het Engels (The Street Sweeper) door Lucie van Rooijen). ISBN 978-90-468-1487-1, 591 pagina’s, € 24,95. Amsterdam: Nieuw Amsterdam 2014.
Nieuwe historische feiten over de burgerrechtenstrijd in Amerika en over de massavernietiging van de Joden in Auschwitz-Birkenau.
De Australische auteur Elliot Perlman heeft na tien jaar research een schokkende roman gepresenteerd, die vol staat van vervolging en discriminatie van de Joden en de Afro-Amerikanen (politiek-correcte uitdrukking voor de Amerikaanse zwarte bevolking). Hij had kunnen kiezen voor een wetenschappelijk verantwoord geschiedenisboek, zijn zeer uitgebreid bronnenoverzicht en de verantwoording van de talrijke interviews zou dat rechtvaardigen. Perlman koos echter voor de romanvorm. Het is hem gelukt een vaak spannende roman te schrijven die barstensvol staat van zeer belangrijke informatie.
De auteur heeft het zichzelf wel moeilijk gemaakt door twee hoofdpersonen te kiezen. De roman begint met de Afro-Amerikaan Lamont Williams. Hij heeft zo juist een gevangenisstraf uitgezeten van zes jaar. Hij heeft een vriendin en een dochtertje. Zijn vriendin is verdwenen. Hij wil heel graag zijn dochtertje ontmoeten. Lamont woont bij zijn oma en hij heeft tijdens zijn proefverlof een schoonmaakbaantje in een ziekenhuis. In het ziekenhuis ontmoet hij Henryk Mandelbrot, een oude joodse man die terminaal is. Hij heeft het vernietigingskamp Auschwitz overleefd, omdat hij de SS’ers assisteerde bij het verbranden van de Joden. Hij wil dit nog één keer aan iemand vertellen. Zijn relaas is meer dan verschrikkelijk.
De andere hoofdpersoon is de historicus Adam Zignelik. Hoewel zijn colleges heel boeiend zijn (er wordt een bijna compleet college weergegeven), is zijn directie ontevreden over zijn wetenschappelijk onderzoekswerk. Hij krijgt een nieuwe opdracht: de rol onderzoeken van de Afro-Amerikaanse soldaten bij de bevrijding van de vernietigingskampen. Als hij hiervoor in de archieven duikt, stuit hij op uniek materiaal dat helemaal uit beeld is geraakt. De psycholoog Henry Border was met de eerste opname-apparatuur (een draadspoelrecorder) naar kampen met overlevenden afgereisd om hen te interviewen. Zowel de draadspoelen als de schriftelijke uitwerkingen zijn nog in tact. Het verhaal over het onderzoek van Border is een heel spannend en onthullend gedeelte van de roman. Met één spoel is iets aan de hand. Om daar achter te komen reist Adam Zignelik zelfs naar Australië om een vrouw te spreken die eertijds door Border was geïnterviewd.
Naast de onthullingen over Auschwitz besteedt de schrijver ook aandacht aan de burgerrechtenstrijd in Amerika. Het gaat dan vooral om de ex-slaven die een lange weg moeten gaan voor een gelijkwaardige behandeling. De vader van Adam Zignelik, Jake Zignelik, was een voorvechter van gelijke rechten. Een aangrijpende gebeurtenis is de eerste schooldag van de vijftienjarige Elizabeth. Ze wil naar een blanke school. Een menigte van blanken staat haar op te wachten en onder bewaking van militairen kan ze de school binnen, terwijl de verschrikkelijkste dingen worden geroepen: Lynch d’r! Lynch d’r! …..Geen negertrut op onze school! Weg met d’r.
Dit is een zeer gecompliceerd boek. Perlman wil twee onderwerpen bespreken en die dan met elkaar vervlechten. Er zijn wel heel veel toevalligheden nodig om de zaken bij elkaar te brengen. De roman leest daardoor vrij lastig. Beide onderwerpen vallen uiteen in talrijke verhaalllijnen. Dan zijn er ook nog verschillende tijdlagen. Zo springt het verhaal voortdurend naar andere personen en andere tijden. Perlman kapt een verhaal soms al na één bladzijde af en springt naar een ander verhaal. Als lezer vraag je je steeds af: over wie gaat het nu, wanneer en waar speelt het zich af?
De roman zou al een stuk overzichtelijker en minder omvangrijk zijn geweeest als Perlman zich beperkt had tot het verhaal van de vernietigingskampen. Aan het onderwerp van de burgerrechten wordt naar verhouding veel minder aandacht besteed. Hij had hierover een aparte roman kunnen schrijven.
Wat nooit is verteld is af en toe verwarrend. Toch gelukt het de schrijver wonderwel om aan het eind de hoofdpersonen bij elkaar te brengen. Zo treffen we bij elkaar: (de straatveger), Lamont Williams en de geleerde Adam Zignelik. Ze zijn in gesprek met de arts van de inmiddels overleden Henryk Mandelbrot. Het is een mooi en positief einde na een reeks spannende onthullingen.
Aan dit boek werd op woensdag 30 april tevens uitgebreid aandacht besteed in het programma Puur Cultuur van MeerRadio. Het geluidsbestand kunt u hieronder aanklikken.