Boris van der Ham – De koning kun je niet spelen. Toneelwetten voor kiezers en politici. ISBN 978-90-351-4166-7, 134 pagina’s, € 14,95. Amsterdam: Prometheus Bert Bakker 2014.
In dit boekje houdt de auteur een hartstochtelijk pleidooi voor méér en vooral beter theater in de politiek. De waarde van de politiek is, net als het theater, dat het ideeën tastbaar kan maken, en ze een zeer divers publiek tot een gemeenschappelijke ervaring brengt. Maar wanneer de politiek daartoe niet meer in staat is, dan zal de vervreemding met het publiek nog verder toeslaan.
Het voormalige D66 Tweede Kamerlid Boris van der Ham voltooide de Toneelacademie Maastricht en speelde daarna verschillende rollen, waaronder die van Duncan in Shakespeares Macbeth. In dit boekje wil hij laten zien in hoeverre een aantal toneelwetten ook relevant zijn voor de politiek. Naast zijn eigen ervaringen maakt hij gebruik van de mening van een aantal acteurs, waaronder de Grande Dame van het Nederlands toneel, zijn voormalige toneeldocent René Lobo, een regisseur, een artistiek leider en de parlementaire journalisten Frits Wester en Ferry Mingelen.
Ronald Reagan
De auteur schenkt kort aandacht aan acteurs en theatermakers die in de politiek zijn gegaan. Het beroemdst was ongetwijfeld de filmacteur Ronald Reagan, die het zelfs tot president van de Verenigde Staten (1980-1988) bracht. Reagan vroeg zich zelfs af hoe iemand president kon zijn ‘zonder de ervaring van een acteur’. Arnold Scharzenegger kon het niet verder brengen dan gouverneur van Californië, omdat hij geen natural born citizen van de Verenigde Staten is, een vereiste volgens de grondwet om president te worden.
Op hoop van zegen
In de stukken van William Shakespeare treffen we regelmatig politieke onderwerpen aan, evenals bij Joost van den Vondel, die in Palamedes oft Vermoorde onnooselheyd de executie van raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt aanklaagt. In 1900 schreef Herman Heijermans Op hoop van zegen. ‘Door sommigen wordt beweerd dat de populariteit van dit stuk de toenmalige Nederlandse regering een extra zetje gaf om de wetgeving voor de veiligheid van schepen verder aan te scherpen.’
Eén groot theater
Ook in films en op televisie speelt politiek een rol. Denk bijvoorbeeld aan series als Yes Minister, House of Cards en Borgen. Volgens de auteur is het stemmen op partijen, het afvaardigen van volksvertegenwoordigers en het eerbiedigen van papieren wetten net zo kunstmatig als het accepteren van een geschminkte acteur en het applaus na afloop van de voorstelling… Het verwijt dat de politiek ‘één groot theater’ is, valt lastig te weerleggen. Als de politiek geen theater was, bestond het namelijk niet.
Koning
Ellen Vogel sprak: ‘De koning kun je niet spelen, dat moeten de anderen doen’. Je kunt alleen een rol spelen in samenwerking met anderen. Dat geldt voor alle rollen, maar al helemaal als je de positie van koning of leider moet spelen…De kunst van het ‘koning spelen’ is dat de acteur zelf niet te veel extra doet. De personages om hem heen moeten zenuwachtig worden, wat sneller of langzamer gaan lopen, de deur openhouden. Frits Wester ziet dat gedrag regelmatig bij ambtenaren als hun minister in de buurt is. Van der Ham heeft ook het omgekeerde zien gebeuren: ‘Als het gezag van de bewindspersoon, fractievoorzitter of partijleider afneemt, zie je de omstanders zich steeds minder van hem aantrekken, en dichter in de buurt gaan staan van de nieuwe belofte.’
Wet van het hondje
Een beest kan de show stelen in een toneelstuk, geen acteur kan het daarvan winnen. De auteur spreekt hier van ‘de wet van het hondje’. In de politiek kan die ontregelende rol ook door politici zelf worden gespeeld, zoals door Silvio Berlusconi of Pim Fortuyn. Dat de laatste op televisie Ad Melkert ontmaskerde vond Van der Ham niet zo verbazingwekkend, want Melkert ‘speelde een rol die hem niet paste’.
‘De populariteit van ontwrichters, uitdagers en ontregelaars is groot. Zo groot dat ze het zelfs tot koning kunnen schoppen. Berlusconi werd zelfs premier van Italië. Volgens Ellen Vogel hebben grote acteurs vaak iets dierlijks en de ‘auteur’ ziet dat ook bij oudere politici als Frits Bolkestein, Hans van Mierlo en Jan Marijnissen. Voor hem is Bill Clinton de echte koning: ‘Hier stond een man die inmiddels over zo’n reservoir aan kennis, geoefende formuleringen en ervaringen beschikte, dat hij ter plekke met groot gemak de verschillende onderdelen (van de toespraak die van der Ham bijwoonde; AK) aan elkaar kon schakelen tot een geestig en inspirerend geheel.’
Er is zowel sprake van slecht theater (het ten onrechte aandikken van politieke verschillen) als van goed theater (de volharding van Agnes Kant bij misstanden in de ouderenzorg) in de politiek. Maar er is helaas ook vaak een gebrek aan theater. Men moet echter het publiek niet onderschatten: aanstellerij wordt doorgeprikt en inhoudelijke leegheid wordt doorzien.
Happy end
‘Politiek en acteren vergt evenwichtskunst, maar een politicus heeft het in het vinden van evenwicht nog moeilijker dan een acteur. De politicus kan zich namelijk geen fataal einde veroorloven en anders dan in het theater gaat het leven na het vallen van het doek wél gewoon door. De consequentie daarvan is dat de uitkomst van een politiek debat altijd minder fraai en gepolijst zal zijn dan het wrede of romantische einde van het toneelstuk…In het theater van de politiek houden we niet van het bittere einde, maar wensen we altijd een happy end.’
Toneel of cabaret?
Reflecterend vanuit mijn eigen jarenlange ervaring als plaatselijk politicus moet ik bekennen dat ik zeker profijt heb gehad van de toneelervaring die ik als student opdeed. De politieke arena is inderdaad een theater, maar ik heb vaker het idee gehad dat ik deel uitmaakte van een cabaretvoorstelling, waar de oneliners over en weer door de lucht vlogen met het doel de krant te halen, dan van een toneeluitvoering. Ik ben dan ook benieuwd naar meer informatie over de relatie tussen cabaret en politiek.
Een vlot geschreven en onderhoudend boekje, vooral vanwege de vele interessante voorbeelden.
Deze recensie is tevens gepubliceerd in Bestuursforum 38, nummer 11, november 2014, pp. 22-23.
Dit boek is tevens op woensdag 12 november 2014 besproken in het programma Puur Cultuur op MeerRadio. Het geluidsbestand staat hieronder.