Hannelore Grünberg-Klein – Zolang er nog tranen zijn. Met een nawoord van Arnon Grunberg. ISBN 978-903-88-0053-0, 176 pagina’s, € 18,50. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar 2015.
Oorlogskind en ‘moeder van’ schrijft memoires uit de oorlog.
In 1939, na de Kristallnacht, vluchtte de 11-jarige Hannelore Klein met haar ouders weg uit Duitsland. Zij waren er als joden hun leven niet meer zeker. Haar ouders hadden voor veel geld plaatsen bemachtigd op de St. Louis, een passagiersschip dat met duizend joden naar Cuba zou vertrekken. Maar als het schip Havana bereikt, laat Cuba niemand meer binnen.
Na weken van internationale onderhandelingen keert het schip naar Europa terug en worden de passagiers over vier landen verdeeld. De familie Klein komt in Nederland terecht. Na een verblijf in het Lloyd Hotel in Amsterdam wordt de familie overgebracht naar Westerbork. Maar dat is slechts het begin. Theresiënstadt, Auschwitz en Mauthausen volgen. Alleen Hannelore overleeft uiteindelijk de Holocaust. Na de oorlog keert zij terug naar haar ’thuishaven’ Amsterdam.
Hannelore Grünberg-Klein (1927, Berlijn – 2015, Amsterdam) schreef dit verhaal in 1990. Niet eens bedoeld als boek, maar als persoonlijk document: ‘om er vanaf te zijn’. Ze stuurde het naar de toenmalige uitgeverij Loeb. Toen deze het werk weigerde, borg ze het weg in een la. Bij de voorbereiding van de tentoonstelling ter gelegenheid van het 25-jarig schrijverschap van haar zoon Arnon Grunberg, kwam het typoscript boven water. Nijgh & Van Ditmar, de uitgever van Arnon, besloot het boek alsnog te gaan uitgeven. De schrijfster overleed helaas vlak voor de presentatie.
Het is onontkoombaar: wie het verhaal leest van een joods meisje dat in de kampen terecht komt, denkt meteen aan Anne Frank. Hannelore Klein was twee jaar ouder. Hun wegen hebben elkaar net niet gekruist. Hannelore vertrok uit Westerbork in februari 1944, Anne Frank arriveerde er in augustus van hetzelfde jaar. Beide meisjes vertrokken van Westerbork naar de kampen des doods. Anne Frank overleed in Bergen Belsen, Hannelore overleefde Auschwitz en werd bij Mauthausen bevrijd. Allebei de meisjes beleefden hun tienertijd onder de gruwelen van het naziregime.
Het boek leest niet als het verslag van een oorlogsslachtoffer. Hannelore is 63 als ze haar memoires opschrijft en ze doet dat bijna afstandelijk nuchter. Niet beeldend en verhalend, wars van mooischrijverij. Soms noteert ze slechts een naam: ‘ook die werd vergast in de kampen. Ik heb veel van hem/haar gehouden’. Later zegt ze, als haar zoon haar vraagt of ze er moeite mee heeft om aan de oorlog te denken: ‘Nee. Het zijn gewoon feiten.’
Moeder en zoon Grünberg / Grunberg hadden een innige band. Arnon publiceerde al in zijn debuutroman over haar en na haar dood gedacht hij haar in zijn Voetnoot in de Volkskrant.
In een binnenkort uit te zenden documentaire over moeder en zoon zegt Grunberg dat hij ervan uitgaat dat zijn moeder nog decennia leeft. De film eindigt met de woorden: Je moet onthouden dat ik je nodig heb. Ik heb jou toch verschrikkelijk nodig, mijn motek.
Achterin dit boek schrijft Arnon Grunberg een liefdevol nawoord. Wat citaten om de band tussen moeder en zoon te bewijzen.
Ik heb het boek (aanvankelijk) niet gelezen omdat ik herinneringen vreesde die ik niet wilde weten en omdat ik vreesde dat ik medelijden met haar zou krijgen. Als moeder iets niet verdiende was het medelijden. Ze was een ongelooflijk sterke vrouw.
Moeder is geen oorlogsslachtoffer en ik ben niet het kind van oorlogsslachtoffers. (…)
Haat was haar vreemd. Ik ben zonder haat opgevoed, mijn ouders haatten de Duitsers niet. Ze zijn altijd Duits gebleven (…).
Mijn moeder moet niet gereduceerd worden tot haar oorlogsherinneringen, het zou een fatale fout zijn haar alleen nog vanuit dit perspectief te willen zien. (…) Ze was en is meer dan de oorlog.
Met die woorden van haar zoon in gedachten, prijs ik dit boek graag aan. Het boek van een sterke vrouw die een moedig en ontroerend boek heeft geschreven.
Nog eenmaal de zoon: Mijn oeuvre is een voetnoot bij dit boek en bij mijn moeders leven’. De talloze liefhebbers van zijn boeken zullen dit boek dus zeker moeten lezen
Een boek dat knaagt en vreet; het lezen bijzonder waard.