Harry Mulisch – De ontdekking van Moskou. ISBN 978-90-234-9696-0, 300 pagina’s, € 19,90. Amsterdam: De Bezige Bij 2015.
Puzzelboek voor Mulischdeskundigen.
Vijf jaar na de dood van Harry Mulisch (1927-2010) verscheen postuum een onvoltooide roman die werd aangetroffen in diens archief. Het werk was wel bekend, want tot twee keer heeft de uitgeverij aangekondigd dat het zou uitkomen, maar de schrijver was niet helemaal tevreden. Hij heeft het boek nooit kunnen afronden. Zo’n vijftig jaar heeft Mulisch een literair spel gespeeld met dit manuscript waarvan maar liefst twaalf versies werden aangetroffen. Mulischkenners Marita Mathijsen en Arnold Heumakers hebben het ‘beste’ manuscript uitgezocht en de uitgave verzorgd. Beiden hebben elk nog een uitvoerige toelichting toegevoegd.
Al in 1949 trof Mulisch in het boek De mens en zijn kunst van H.W. van Loons een verhaal aan over een expeditie van een Oostenrijkse bisschop naar Moskou. Deze stad werd niet gevonden en dat terwijl in hetzelfde jaar 1492 Amerika wel werd ontdekt. Mulisch zag in dit verhaal stof voor een historische roman. Gaandeweg werd het eigenlijke onderwerp: een boek schrijven over een schrijver, die het over een schrijver heeft. Hij bleef er jaren aan knutselen zonder het af te maken. Marita Mathijsen trof in zijn werkkamer stapels archiefdozen met documentatie.
Mathijsen beschrijft in het hoofdstuk Een kind dat niet geboren wil worden zeer uitvoerig de geschiedenis van het boek. Het ontstaan van de verschillende versies. Ze vertelt ook dat delen van het manuscript verwijderd zijn en gebruikt zijn voor ander werk. Zo ontstond De aanslag. Met Heumakers bestudeerde ze alle versies en ze besloten dat de derde versie het meest geschikt was om uit te geven. Deze was het uitgebreidst, buitengewoon complex en gedurfd.
Heumakers heeft ook een hoofdstuk verzorgd voor deze uitgave. Een boeiend element aan dit werk vindt hij dat we hier zo duidelijk de schrijver als schrijver aan het werk zien. Wat De ontdekking van Moskou zo ingewikkeld maakt, is dat het feitelijk door zes auteurs is geschreven. In een zeer heldere uiteenzetting toont Heumakers dat aan. Harry Mulisch zat in de zestiger jaren in een crisis en een writer’s block. De oorzaak daarvoor was volgens Heumakers de confrontatie van Mulisch met Adolf Eichmann tijdens diens proces. Het heeft Mulisch wezenlijk veranderd.
Hoe zit het met de zes schrijvers? Het boek begint met de schrijver Dirk Herxen die in Italië een roman gaat schrijven. In de roman gaat het over schrijver A die een boek schrijft over schrijver B. Schrijver B. was degene die het verslag schreef voor de bisschop van de mislukte expeditie naar Moskou. Herxen verdwijnt met achterlating van zijn manuscript. De schrijver Brugman, een jeugdvriend van Herxen, moet het boek geschikt maken om te worden uitgegeven. Brugman overlijdt en de weduwe van Herxen vraagt de schrijver H.M. het werk voort te zetten. Dan is er natuurlijk ook degene die dit allemaal heeft verzonnen: Harry Mulisch. Zo komen we aan zes auteurs.
Hoe ziet dit boek er uit? Het bestaat uit 55 fragmenten geschreven door Herxen of A. Na de fragmenten volgt meestal commentaar van Brugman. Dat wordt dan weer gevolgd door commentaar van H.M. Soms geeft ook Mulisch zelf commentaar. De commentaren gaan niet over het verhaal, maar over het soort fragment, de kwaliteit ervan of wat de schrijver er mee gedaan heeft. Typisch studiemateriaal. Soms is het vermakelijk omdat ze elkaar vaak afkraken. Er is ook veel raadselachtig materiaal.
Er kan zo maar één zinnetje of zelfs één woord op een bladzijde staan. Bijvoorbeeld op pagina 31. Bovenaan staat de aanduiding van het fragment: (9) en daaronder het zinnetje: Er wordt geklopt. Voor de rest is de bladzijde leeg. Fragment 10 op de volgende bladzijde is helemaal geen vervolg op dit zinnetje. Pas anderhalve pagina later staat: er werd geklopt.
Is er dan helemaal geen verhaal? In sommige fragmenten is een verhaal te herkennen. Soms gaat het enkele bladzijden over een ‘ik’, de schrijver A. Hij is in Rome en heeft een moeizame verhouding met Verena. Het gaat steeds om losse fragmenten die nauwelijks samenhang vertonen. Een mooi sfeervol fragment gaat over B die op bezoek gaat bij de bisschop. De monniken zitten zwijgend te eten, terwijl iemand voorleest. Twee rijen monniken, op banken, ieder aan een kant van de refter met hun ruggen tegen rode bakstenen, zwijgend, etend. Geur van wierook en zuur brood. Ramen te hoog om door naar buiten te kijken. Hier herken je eindelijk iets van de literatuur van Mulisch.
Het is een wonderlijke zaak dat je dit boek dat er uitziet als een roman en dat bovendien de uitnodigende titel De ontdekking van Moskou heeft gekregen tussen andere romans op de tafel ziet liggen in de boekhandel. De nietsvermoedende Mulischliefhebber die denkt aan een mooie roman te kunnen beginnen zoals De ontdekking van de hemel zal ernstig teleurgesteld zijn en na de eerste fragmenten in grote verwarring met lezen stoppen. Heel waardevol is deze uitgave voor neerlandici die alles van het werk van Mulisch willen weten. Zij zullen het hanteren als een studieboek en dat is het ook. Als studieboek is dit werk heel zorgvuldig uitgegeven en wellicht heel bijzonder voor diegenen die de werkwijze van Mulisch willen doorgronden. Een boeiend verhaal ontbreekt echter.
De flaptekst zegt: Dichter bij een schrijver aan het werk kan een lezer niet komen.
Interessant studieboek voor Mulischfans.