Bastian Obermayer & Frederik Obermaier – Panama Papers. ISBN 978-90-450-3291-7, 384 pagina’s, € 21,99. Amsterdam / Antwerpen: Atlas Contact 2016.
Het verhaal achter de onthulling van wereldwijde belastingontduiking.
Het nieuws dat de twee Duitse journalisten Obermayer en Obermaier van de Süddeutsche Zeitung op 3 april 2016 publiceren slaat wereldwijd in als een bom. Bekend wordt dat via het Panamese kantoor Mossack Fonseca veel rijken der aarde hun winsten wegsluizen door middel van brievenbusfirma’s in belastingparadijzen. Volgens de Franse econoom Gabriel Zucman gaat het om zo’n 5.900 miljard(!) euro.
Het begint allemaal met een mysterieus mailtje. Een anonieme bron vraagt de Duitsers of ze geïnteresseerd zijn in data. Al snel blijkt dat het gaat om zeer gevoelige informatie. Staatshoofden, hun familie en vrienden blijken hun eigen land te benadelen, zoals de premiers van Oekraïne en IJsland, de beste vriend van Poetin, de familie van de Syrische premier Assad en de familie van de Chinese premier.
De journalisten roepen de hulp in van het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). Ze doen dit niet alleen voor hun eigen veiligheid – als er veel journalisten aan de zaak werken heeft het weinig zin om de Duitsers uit de weg te ruimen, want de verslaggeving gaat dan door en zou zelfs nog meer aandacht krijgen – maar ook omdat de hoeveelheid data met z’n tweeën niet te behappen is.
Nadat keer op keer blijkt dat de informatie klopt, besluit de internationale vereniging voor onderzoeksjournalisten mee te doen. Het leidt tot spreiding van het werk, coördinatie en draagt bij aan de geheimhouding van het project dat inmiddels Prometheus is gaan heten. Dat soms ongewone maatregelen worden genomen, blijkt wel:
Onze projectruimte wordt op een speciale manier dubbel beveiligd. De nieuwe computer krijgt zelfs nog een afsluitbare ombouw, die ook nog eens aan de ketting ligt, zodat niet de hele pc onder de arm meegenomen kan worden. Alle schroeven van de ombouw beschilderen we bovendien met glitternagellak. Inderdaad: glitternagellak. Onze kinderen zouden jaloers zijn als ze dat wisten. Maar een veiligheidsexpert heeft ons dat aangeraden. Dan zouden we het meteen kunnen zien als iemand met de ombouw bezig is geweest, zegt hij. Eenkleurige nagellak is eenvoudig over te lakken. Bij glitternagellak zou dat opvallen.
Het verhaal is spannend. Tijdens het lezen voel je met Obermayer en Obermaier mee, bijvoorbeeld daar waar het hun eigen veiligheid betreft. En terecht, want ze ontdekken geheimen over bestuurders en regimes die er gewoonlijk niet voor terugschrikken vijanden om zeep te helpen.
Wat de auteurs ook goed doen is uitleggen hoe het verduisteren van geld in zijn werk gaat. Banken, zoals ABN-AMRO, spelen een grote rol. Wel gaat de aandacht van de journalisten vooral uit naar Duitse banken en firma’s, zoals Siemens. Ze schrijven er uitgebreid over, maar dit kun je als Nederlandse lezer rustig kunt overslaan zonder de draad kwijt te raken.
Prima is ook dat Obermayer en Obermaier aandacht hebben voor de rampzalige gevolgen van het wegsluizen van geld. Het gaat niet alleen om geld, maar ook om honderdduizenden mensenlevens. Jean Ziegler, speciaal verslaggever van de VN op het gebied van honger in de wereld, thans adviseur van de Mensenrechtenraad, zegt erover:
‘Over de hele wereld woeden volgens de VN op het ogenblik 32 zogenaamde low intensity wars, oorlogen met minder dan 10.000 doden per jaar. Op de eilanden van de Filippijnen, maar ook in Darfur, in de Centraal-Afrikaanse Republiek enzovoort. Wereldwijd sterven er in die oorlogen honderdduizenden mensen. Dat is instrumenteel alleen maar mogelijk door het bestaan van offshorecentra, via welke bijvoorbeeld wapens worden aangeschaft of bloeddiamanten verkocht.’ […]
Plotseling worden onze ontdekkingen heel concreet, we zien de draagwijdte van het handelen van dienstverleners als Mossack Fonseca. Als de regering van een land besluit de juridische eerste steen te leggen voor een staat die als belastingparadijs fungeert, is dat niet zomaar de privéaangelegenheid van die staat. Het is veeleer een probleem voor de hele wereld.
Die ‘schurkenstaten’, aldus Ziegler, moeten uitgerookt worden. Het betalingsverkeer met daar geregistreerde maatschappijen moet worden stilgelegd. Waarom dat niet allang gebeurd is? Omdat de regeringen onder druk staan – onder de druk van banken, geheime diensten, wereldconcerns en superrijken, de ‘werelddictatuur van het geglobaliseerde financiële kapitaal’.
Naast de verbijsterende feiten, doen de auteurs ook voorstellen om een einde te maken aan het wereldwijde klassensysteem waarbij de ene klasse belasting betaalt en de andere klasse zelf beslist of ze überhaupt belasting betaalt. Belangrijk, omdat door deze tweedeling de democratie (voor zover die nog bestaat; JG) onder zware druk staat.
Gaat er iets veranderen? De eerste tekenen die daarop wijzen zijn volgens de auteurs niet bemoedigend. Ze zien in de strijd tegen belastingparadijzen tot nu toe nog geen hamer, maar hoogstens fluwelen handschoenen. Anderzijds wijzen ze erop dat niemand, die in het geniep zakendoet en daarbij digitale sporen achterlaat, tegenwoordig nog veilig is. Ergens zullen er altijd mensen zijn die de handelwijze niet langer willen aanzien en gaan lekken. Dat dit spannende en vlot geschreven boek daartoe aanzet, is zeker niet ondenkbaar.
Een eye-opener, helaas.
Aan dit boek is tevens speciale aandacht besteed tijdens het programma Zomeravond van MeerRadio op maandag 25 juli 2016. Het geluidsbestand kunt u hieronder aanklikken.