Paus tegen wil en dank
Adrianus van Utrecht, theoloog, opvoeder van keizer Karel V, stadhouder en kardinaal in Spanje en Paus Adrianus VI in Rome.
Eindelijk een biografie over deze onbekende bekende Utrechter. Het schrijven ervan was lastig omdat er heel weinig persoonlijke notities van Adrianus zelf bewaard zijn gebleven. Gelukkig waren er voor de biograaf genoeg bronnen over om uit te putten. Bovendien heeft hij hem nagereisd van Utrecht naar Leuven en van Spanje naar Rome. De schrijver begint de biografie met de verkiezing van Adrianus tot paus. De vervolghoofdstukken beschrijven zijn levensloop vanaf zijn geboorte in Utrecht tot aan zijn dood in Rome.
Auteur
Twan Geurts (1950) is theoloog en werkt als schrijver en journalist. Eerder publiceerde hij Engelen van deze tijd en Rolduc. Dat laatste werk werd genomineerd voor de M.J. Brusseprijs voor het beste journalistieke boek van 2012.
Pausverkiezing
Op 1 december 1521 overleed paus Leo X. Op 27 december werd een nieuw paus gekozen. De verdeeldheid onder de kardinalen was zeer groot. Na vele stemmingen kwam men tot de conclusie dat het niet mogelijk bleek om uit de aanwezige kardinalen een paus te kiezen. Uiteindelijk werd Adrianus op 9 januari 1522 met algemene stemmen gekozen als door een wonder van de Heilige Geest. Niet lang hierna heerste verbijstering. Hoe kon deze onbekende in Rome een einde maken aan de verdeeldheid.? De Romeinen vreesden dat het pauselijke hof uit Rome zou verdwijnen. Keizer Karel was zeer tevreden dat zijn leermeester was gekozen. Toen Adrianus werd geïnformeerd zei hij: Als dit nieuws waar is, hebt dan medelijden met mij. Pas op 31 augustus werd hij in Rome gekroond als paus Adrianus VI.
Na deze eerste hoofdstukken over de pausbenoeming vertelt de biograaf Adrianus’ leven vanaf zijn geboorte in Utrecht. Op school was hij een slimme leerling en in Zwolle (of Deventer) volgde hij de Latijnse school. Hij werd toevertrouwd aan de Broeders van het Gemene Leven. De aanhangers van deze beweging verlangden naar een nieuwe vroomheid in navolging van Jezus. Eenvoud en soberheid behoorden tot hun levenswijze. De eigenschappen van deze beweging heeft Adrianus zijn hele leven vastgehouden.
Leuven
De mooiste tijd van zijn leven had hij in Leuven. Hij studeerde er theologie en volgde de priesteropleiding . Hij was een intelligente student die open stond voor nieuwe ontwikkelingen. Hij werd professor en had veel invloed en gezag. Erasmus, die ook van de Broeders van het Gemene Leven kwam, studeerde eveneens in Leuven en was student van Adrianus. De laatste wilde het liefst in Leuven blijven als boegbeeld van de universiteit en eerste geestelijke van de stad, maar het lot besliste anders.
Naast de bovengenoemde taken werd Adrianus in 1506 raadsheer van Margaretha van Oostenrijk. Een jaar later werd hij opvoeder van prins Karel en in 1510 diens raadsheer.
Toen Karel koning van Castilië werd benoemde hij Adrianus als zijn ambassadeur. Juist voordat Adrianus naar Castilië afreisde kreeg hij nog een laatste opdracht in de Nederlanden. Rond 1510 hadden de dijken in Holland en Vlaanderen veel schade opgelopen. Karel vroeg aan paus Leo X om een speciale aflaat in te stellen om de herstelwerkzaamheden te financieren. Adrinus werd de aflaatcommissaris voor de Nederlanden.
Spanje
In Spanje wachtte hem een andere taak. Weliswaar behield hij zijn geestelijke taken als bisschop en later kardinaal van Tortosa, maar hij was hoofdzakelijk bezig met de belangen van Karel. Hij toonde zich een groot diplomaat die menig conflict wist te sussen. Zijn middelen waren beperkt. Zijn talrijke brieven aan Karel waarin hij om meer geld en soldaten vroeg bleven zonder gevolg. Wat zijn geestelijke taken betrof streefde hij naar een hervorming van het katholicisme: eenvoud en vroomheid. Daarnaast had hij ook de taak als grootinquisiteur. In die taak was hij wel zorgvuldig. Hij eiste bewijzen van de ketterij en verbood het gebruik van anonieme getuigen. De vervolging betrof Moren en Joden die zich niet bekeerd hadden.
Versobering
Zowel in Leuven als in Spanje was Adrianus een gewaardeerd en hooggeacht persoon. In Rome zou dat heel anders zijn. Met tegenzin aanvaardde hij het ambt van paus, maar toen hij eenmaal op weg ging naar Rome zat hij vol ambities. Direct stelde hij een hervormingsprogramma in. Een onderdeel was dat kardinalen geen kerkelijke ambten meer mochten verkopen. Uitsluitend de paus mocht de functies verdelen. Adrianus voerde een grote versobering in; het was afgelopen met de uitgebreide hofhouding van de kardinalen. Wat de kunst betrof, in het Vaticaan waardeerde hij wel de religieuze kunst, maar de overige beelden en muurschilderingen vond hij maar niets. De beroemde Laocoöngroep beschouwde hij als heidense godenbeelden. De Sixtijnse kapel zag hij als een stufa d’ignudi (een badkamer vol naaktelingen). Het liefst wilde hij ze met witte verf wegkalken. De Italianen zagen hem als een botte Duitser.
Erasmus en Luther
In een apart hoofdstuk bespreekt Geurts de contacten van Adrianus met Erasmus en Luther. Ze hadden veel overeenkomstige opvattingen over geloof, wat kwam door de invloed van de Moderne Devotie. Adrianus verontschuldigde zich tegenover Luther voor de decadentie en corruptie in Rome en beloofde beterschap. Luther bleef de paus als de antichrist zien. We zien in het boek een afbeelding van een spotprent vervaardigd door Luther en Melanchton. Het is een monsterlijk fabeldier, de ‘Pausezel’. Tussen Adrianus en Erasmus ging het beter. Erasmus stuurde een felicitatie naar Rome vanwege de pausbenoeming, maar hij wilde Adrianus niet bijstaan in zijn meningsverschil met Luther.
Op 14 september 1523 overleed Adranus na een lang ziekbed. Tot op de dag van vandaag bestaan er complottheorieën over zijn doodsoorzaak. In Rome overheerste de opluchting over zijn dood. Zijn opvolger Clemens VII, ging op de oude voet verder van de renaissancepausen.
Geurts heeft met deze biografie een knappe prestatie geleverd. We krijgen een compleet beeld van Adrianus. Deze, zelfs in eigen land onbekend en onbemind, komt in dit boek naar voren als een bijzonder intelligente man met zeer veel verdiensten. Heel knap was wat hij in Leuven heeft bereikt en nog veel knapper hoe hij zich in Spanje heeft kunnen handhaven. Het pausschap bleek een onneembare hindernis. Toch kun je bewondering hebben voor zijn moed en onverschrokkenheid. Een grote verdienste van de schrijver is dat de biografie zo helder en boeiend geschreven is.
Zeer toegankelijke en interessante biografie.
Twan Geurts – De Nederlandse paus. Adrianus van Utrecht, 1459-1523. ISBN 978-94-6003-121-2, 320 pagina’s, € 27,50. Amsterdam: Balans 2017.