Het ‘gewone’ leven in de twintigste eeuw
De eeuw van Hilde.
In de kast met linnengoed van de schrijver Jan Konst en zijn vrouw lag jarenlang een bundeltje met zes nooit gebruikte blauwwit geblokte theedoeken. Ze waren afkomstig van de uitzet van Hilde, de grootmoeder van zijn vrouw. Het bundeltje, de linten er nog om, kwam tevoorschijn in de zomer van 2001, toen nabestaanden van Brigitte, Hildes dochter en schoonmoeder van de schrijver, haar huis leegruimden. Tachtig jaar lang had Hilde het stapeltje witgoed in de kast teruggelegd en meeverhuisd. Want wie wat bewaart, heeft wat, was Hildes idee, typerend voor een jonge vrouw uit de Weimarrepublik, na 1918. Op die manier werden de theedoeken het ‘familiegoud van het gewone leven’. Konst en zijn vrouw besloten pas na lang aarzelen ze te gaan gebruiken waarvoor ze bedoeld waren: bij de afwas.
Deze doodgewone doeken markeerden volgens de auteur de overlevingsstrategie van de vette jaren na het Keizerrijk. Het was gedaan met de onbekommerdheid van de jeugd, spaarzin en zuinigheid werden belangrijker.
Hilde, de eerste eigenaar van het linnengoed, was de dochter van Emil Grunewald en Hedwig Paul. Emil was door vlijtige studie opgeklommen van zoon van een groenteteler tot professor aan een gymnasium, Hedwig was van iets hogere komaf, maar net niet te hoog voor Emil. Het echtpaar kreeg twee dochters, Hanna en Hilde. Om Hilde en haar nageslacht draait dit boek. Want Hilde werd bijna een eeuw oud en maakte op die manier een voor Duitsland bijzonder turbulente eeuw mee. Niet alleen was zij getuige van allerlei opzienbarende uitvindingen, zij onderging ook twee oorlogen, maakte revoluties mee, leefde in crises en dictaturen. Mensen vervielen in armoede, werden meegesleurd in politieke chaos, kwamen om het leven. Hilde werd geboren in de Keizertijd en overleed tien jaar nadat Duitsland weer herenigd werd. Haar leven en dat van andere ‘gewone’ Duitsers is in dit boek beschreven door de ogen van het volk dat alles maar te slikken had. Vier generaties lang; daarmee is dit een zeldzaam geschiedenisboek, gebaseerd op brieven, treinkaartjes, schoolrapporten, boodschappenlijstjes, boekhoudingen en wat dies meer zij.
Auteur
Jan Konst (1963) heeft Nederlandse literatuurwetenschappen gestudeerd in Utrecht. Na zijn promotie in 1993 werd hij docent aan de Freie Universität Berlin. Sinds 2000 is hij hoogleraar Nederlandse filologie met als specialiteit vroegmoderne literatuur.
Meisjes hoefde niet te studeren
Zoals gezegd: Emil klom op tot welvaart en aanzien. Des te vreemder was het dat hij zich verzette toen dochter Hilde wilde gaan studeren. Hij had zich indertijd zelf onttrokken aan wat zijn familie ‘normaal’ vond, nu gaf hij Hilde die kans niet. Meisjes hoefden niet te studeren. Althans, zíjn dochters niet. Ze moesten zich voorbereiden op het huwelijk en dan liefst met een man van stand. Het ging zoals hij wenste, Hanna en Hilde trouwden. Maar aan hun relatieve welvaart – evenals aan die van hun ouders – kwam een eind door de crisis. Tot twee jaar voor de oorlog ging het goed, daarna zette de ommekeer in. Aanvankelijk houdt Hildes echtgenoot Hellmuth zijn vrouw buiten de problemen, maar dat valt niet vol te houden. Bovendien klinkt in de verte het gerommel van een angstaanjagend politiek onweer. Het komt snel naderbij.
Een dag voor de Duitse inval in Polen reist Hilde met dochtertje Brigitte (de latere schoonmoeder van de auteur) naar de Wehrmachtkazerne in het Saksische Riesa. Het is 31 augustus 1939. Hellmuth is onder de wapenen geroepen, zijn bataljon zal spoedig vertrekken, niemand weet nog waarheen. Opeens staat de familie met beide benen in de oorlog.
Oorlogsmisdadiger?
Konst vraagt zich jaren later af: Was de grootvader van mijn vrouw een oorlogsmisdadiger? Hellmuth heeft een soldatendagboek bijgehouden dat bewaard is gebleven. Konst werkt zich er gespannen doorheen en deelt de lezer zijn bevindingen mee. Het lot is de familie goedgezind. Het harde soldatenleven breekt Hellmuth fysiek op. Zijn lichaam raakt bedekt met steenpuisten en de eerste tekenen van bloedvergiftiging dienen zich aan. Met zo’n slappe Wehrmachtsoldaat kan het leger niets beginnen. Hellmuth wordt ontslagen en keert in 1941 terug in zijn burgerbestaan.
Konst stuit op foto’s uit die tijd, verslagen, bewijzen van late soldatenhumor, verhalen over moedige strijders die een geflatteerd beeld oproepen van de dappere soldaten die voor het vaderland zegevieren. Maar wat is waar? Wat is niet waar? Jan Konst spit en graaft, trekt tenslotte de conclusie dat grootvader Hellmuth geen Täter was, geen oorlogsmisdadiger, maar dat hij het gemakkelijk wél had kunnen zijn. Omstandigheden hebben het beeld geschapen waarop zijn aangetrouwde familie opgelucht kan terugkijken.
Voor dit boek kreeg Konst van zijn schoonmoeder Brigitte – de dochter van Hilde – de kans zich te verdiepen in een uitgebreid familiearchief dat sinds voorvader Emil nauwgezet was bijgehouden. Het archief lag in de kelders van het ouderlijk huis van Brigitte in Weinböhla, een prachtig witgepleisterd huis met een echte Wintergarten en grote zonneterrassen.
Alledaagse geschiedenis
Konst is niet ingetrouwd in een familie met beroemde voorouders. Maar juist dat maakte de papieren nalatenschap voor hem zo fascinerend. Hij neemt zijn lezers – net als Geert Mak wanneer hij de eeuw van zijn vader in Jorwerd beschrijft – mee de alledaagse geschiedenis in. De wereld brandde, maar het gewone leven ging door.
Deze familiekroniek van Konst is het lezen meer dan waard.
Boeiend, verbazingwekkend, ontroerend vaak ook, dit leven van de kleine man tegen de achtergrond van de het tromgeroffel van de grote wereld. Wie zo menselijk geschiedenis schrijft beschikt over een bewonderenswaardig vermogen de voorbije eeuw te laten leven.
Wat mij betreft een kanshebber voor – op zijn minst de Shortlist van – de Libris Geschiedenis Prijs.
Jan Konst – De wintertuin. Een Duitse familie in de lange twintigste eeuw. ISBN 978-94-6003-811-2, 335 pagina’s, €22,50. Amsterdam: Uitgeverij Balans 2018.