Nederlandse consul redde levens van duizenden Joden
Mr. Radio Philips was ‘de engel van Curaçao’.
In 1936 wordt Jan Zwartendijk aangenomen bij Philips als directeur van de vestiging Litouwen. Als de oorlog begint woont hij in Kaunas, met zijn vrouw en zijn kinderen. De oorlog is nog jong als hij op een dag gebeld wordt door de ambassadeur in Riga en zaakgelastigde voor Estland, Letland en Litouwen. Deze vraagt hem dringend of hij waarnemend consul wil worden want de man die er nu zit heeft sterk nazistische sympathieën. Zwartendijk is verbaasd: moet hij daarvoor geen dingen leren? Nee. Hij hoort wel wat hij moet doen, maar, vraagt de ambassadeur dringend, alstublieft neem de functie aan, want ik kan het alleen niet bolwerken.
Jan Zwartendijk accepteert. Op de deur van het bedrijf komt een extra bord: Consulaat van het Koninkrijk der Nederlanden. Het is in die dagen heel rustig in de Philipsvestiging die hij bestiert, dus Zwartendijk verwacht dat hij het werk er wel bij kan doen. Maar daarin vergist hij zich. Duizenden Joden trachtten alsnog te vluchten voor de Duitsers, overal zaten de grenzen dicht. Maar er was één ontsnappingsroute, en die leidde naar Curaçao.
Voor Curaçao moest de Nederlandse consul een uitreisvisum schrijven. Met dat visum plus een doorreisvisum reisden de Joden naar Japan of naar de Sovjet-Unie. Van daaruit verspreidden ze zich. De opgejaagde joden klopten bij de consul aan. Ze vroegen om een visum en Zwartendijk schreef de visa uit, hij schreef en hij schreef, dag en nacht. Met iedere handtekening redde hij meerdere levens want op één visum reisde een heel gezin. De auteur heeft de visa geteld aan de hand van de bijgehouden lijsten: daarop stonden 2329 namen. Met echtgenoten en kinderen mee redde de consul op deze manier tussen de negen- en tienduizend levens. Poolse joden en studenten van de talmoedschool stonden uren in de rij voor het kantoor van ‘mr. Radio Philips’.
Auteur
Jan Brokken (1949) is schrijver van romans, reisverhalen en literaire non-fictie. Zijn werk is in dertien talen vertaald. Na jaren van journalistiek werk debuteerde hij in 1984 met de roman De provincie, één van de drie romans waarvoor Rhoon, het dorp waarin hij opgroeide, het decor is. Brokken won verschillende prijzen. Zijn oeuvre omvat inmiddels dertig werken, waaronder De vergelding, De kozakkentuin, en De gloed van Sint-Petersburg.
Brokken vond terecht dat Jan Zwartendijk een monument verdiende en dat heeft deze uitzonderlijke man met dit boek gekregen. Toch werkte ‘Mr. Philips’ niet alleen. Als híj zijn uitreisvisum had uitgeschreven spoedden de joden zich met het kostbare papier op zak naar het Japanse consulaat. Daar stonden ze opnieuw uren en dagen in de rij. Nu voor het vervolg: een transit-, ofwel een doorreisvisum, getekend door de Japanse consul Chiune Sugihara. De twee conculs hebben elkaar nooit ontmoet, ze hadden alleen soms telefonisch contact. Maar Siguhara maakte ‘de klus’ af die met Zwartendijks handtekening begon. Alleen met de beide visa waren de joden gered.
Zwartendijk schreef dag en nacht, hij kreeg er een lamme arm van en moest overstappen op een stempel dat hij moeizaam van een krabbel voorzag. Siguhara tobde met hetzelfde. Want hij moest met een speciale pen fraaie karakters zeten. Hij kreeg kramp in zijn vingers, at nauwelijks meer, zat achttien tot twintig uur per etmaal achter zijn bureau. Twee mannen die onder één hoedje speelden om zo veel mogelijk joden te redden.
Twintig jaar na de oorlog werd Zwartendijk bij het ministerie van Buitenlandse Zaken geroepen. De ‘Engel van Curaçao’ had zich nooit over zijn reddingswerk op de borst geslagen. Nu was hij toch blij verrast: zou hij bedankt gaan worden? Hij trok zijn beste pak aan, meldde zich vol verwachting. En kreeg daar vervolgens een koude douche in de vorm van een reprimande omdat hij zich met zijn uitreisvisa niet aan de ambtelijke regels gehouden had. Schandalig! Zijn dochter Esther vertelt dat haar vader toen lijkbleek thuis kwam.
De Engel van Curaçao, Mr. Radio Philips, werd in 1998, twintig jaar na zijn dood geëerd in Yad Vashem als ‘rechtvaardige onder de volkeren’. En op 15 juni 2018, op de kop af achtenzeventig jaar nadat hij tot consul werd benoemd, werd in Kaunas, in de aanwezigheid van Koning Willem Alexander een gedenkteken onthuld ter nagedachtenis aan Jan Zwartendijk.
Dit adembenemende levensverhaal is een ontroerend en bewonderenswaardig monument voor een bewonderenswaardige man. Het leest als een bloedstollende, spannende, adembenemende roman.
Brokken trekt de lezer de oorlog binnen, wat kan die man geweldig schrijven! Een subliem boek dat iedereen zou moeten lezen.
Jan Brokken – De rechtvaardigen. ISBN 978-90-4503-664-9. 504 pagina’s, €22,99. Amsterdam: Atlas Contact 2018.