Zichtbare moord
Driehonderd pagina’s beeldmateriaal over het lot van de Nederlandse Joden gedurende de Tweede Wereldoorlog.
In 1965 verscheen van de Amsterdamse hoogleraar Jacques Presser het boek Ondergang. Het was het verslag van moord met voorbedachten rade op meer dan honderdduizend Nederlandse Joden. Destijds klonk een schreeuw door ons land. In de NRC las men: Presser scheurde een wond open in de Nederlandse samenleving, die lang bedekt was gebleven.
De uitgave was low-budget gehouden. Een goede gedachte, want de twee delen van dit standaardwerk kostten ooit samen maar ƒ 12,50. Het excuus dat kennisname van de fascistische gruwelen te begrotelijk was of dat Bruin zoiets niet trok zou waardeloos gestamel zijn.
Toch had de goedkope editie een nadeel. Immers het (voor die tijd) uitgebreide fotomateriaal was afgedrukt op het enigszins vies-bruine kringloopachtige krantenpapier. Gelukkig dat we toen niet beter wisten, maar ik herinner me nog wel dat ik als zeventienjarige lezer de foto’s koesterde en ze met mijn neus er bovenop heb bestudeerd.
In één van de fotokaternen trof ik materiaal van de razzia op het Jonas Daniël Meijerplein. Twaalf foto’s van angstige Joodse mannen die smadelijk worden opgepakt, bijeengedreven en afgevoerd. Het enige wat Presser in zijn boek aan de lezer vroeg was hun lot te herdenken en hun rust te wensen.
In dit boek staat één van de foto’s van die bewuste 22ste februari 1941 als ouverture groot en helder afgebeeld. Een gedicht van Willem Wilmink staat erbij afgedrukt:
Van die razzia zijn foto’s:
Jonas Daniël Meijerplein
Waar de Duitse militairen
Joden aan het treiteren zijn
Een bange man met keurige schoenen
Lange jas en vlinderdas,
Wordt ver het plein gedreven
Of het naar een veemarkt was. (foto: Niod, Amsterdam)
Na deze opening volgen in dit indrukwekkende album vele honderden foto’s over de Nederlandse Joden in de oorlogsjaren. Van de vluchtelingen vanuit Duitsland, de intimidatie door de Duitse bezetters, de deportaties, de vernietiging tot de sporadische terugkeer van de enkeling die het overleefde.
We mogen blij zijn met dit rijke beeldmateriaal. Immers de persfotografie was in de bezettingsjaren nauwkeurig aan banden gelegd en gecensureerd. Zo was er een publicatieverbod van foto’s van Joden en ‘personen van gedeeltelijk joodschen bloede’.
Samenstellers
Dit boek presenteert voor de eerste keer een visuele geschiedenis van de joden-vervolging in Nederland. Het werd samengesteld door René Kok en Erik Somers. René Kok is beeld-onderzoeker en Erik Somers historicus bij het NIOD, het instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.
De foto’s zijn alle voorzien van relevante toelichting en waar nodig commentaar. Niet alleen vindt men iconische beelden die huiver en afschuw oproepen, maar bijvoorbeeld ook vrolijk archiefmateriaal uit een album over Buitenschoolse Jeugdzorg van Joodse kinderen. Vrolijk, maar even goed erg navrant.
Dit fotoboek met zijn stille, hartverscheurende getuigenissen is een indrukwekkend document over gebeurtenissen die nooit vergeten mogen worden.
René Kok & Erik Somers (samenstellers) – De jodenvervolging in foto’s, Nederland 1940-1945. ISBN 978-94-625-8315-3, 304 pagina’s, € 29,95. Zwolle: Uitgeverij WBooks 2019.