Caleidoscoop van kunst
Feestelijke bundel van vijftig becommentarieerde kunstwerken uit de 15de en 16de eeuw.
De tuin der lusten van rond 1500 is het grootste en meest ambitieuze schilderij dat we van Jeroen Bosch kennen. De aantrekkingskracht die ervan uitgaat heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat we het kunstwerk op onderdelen herkennen, als het ware goed kunnen ‘lezen’, maar dat we het als geheel slecht begrijpen. Het schilderij betovert, maar waarin? Het maant, maar tot wat? Hoe moeten wij, kijkers, ons verhouden tot dit meesterwerk?
Na een ferm betoog schrijft Matthijs Ilsink dat het schilderij bedoeld is als bekeringsinstrument. We zien de slechtheid van de mens en de gevolgen. We zien ‘ongeoefende mensen’ voor wie het echter nog niet te laat hoeft te zijn. Oefen u! Bekeer u!
Dit werk van Bosch is één van de vijftig kunstwerken uit deze indrukwekkende bundel die werd samengesteld ter gelegenheid van het afscheid van professor Jos Koldeweij als hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Radboud Universiteit te Nijmegen (28 juni 2019).
Het kan haast niet anders of als stil decor fungeert het boek Herfsttij der Middeleeuwen van de fameuze cultuurhistoricus Johan Huizinga. Een werk dat in het zojuist afgelopen jaar zijn honderdste verjaardag vierde.
De besproken kunstwerken verdienen echter meer dan een afspiegeling van het toenmalige tijdsgewricht te zijn, zoals Huizinga’s insteek was. Ze moeten eerder gezien worden als tastbare objecten uit een periode die juist door hun stralende kunstzinnigheid verrassend dichterbij in onze cultuur staan dan wij wellicht dachten en denken. Vooral onderwerpen als gewetensnood en zich rekenschap geven wanneer een naderende dood het oog bereikt, zijn onderwerpen die ieder ondermaans schepsel moet treffen.
Een ander werk van Jeroen Bosch in dit kader te noemen is De dood en de vrek. Naakt komt een mens in het leven en naakt vertrekt hij er weer uit. Ook de afgebeelde man is op een mutsje na naakt. Hij aanschouwt de Dood die een pijl op hem richt. Om hen heen bevinden zich een engel en zes duivels. We zien dat een zak geld wordt aangereikt, we zien een lege schaal. Wat moet dat?
Het oordeel Gods op grond van de daden die de stervende tijdens zijn levensdagen heeft verricht, zal worden geveld. Het wordt eeuwig heil, de hemel of eeuwige verdoemenis, de hel. Moeten wij vergeefs zoeken naar een middelaar? Naar Maria, als voorspraak bij de zoon, of Jezus Christus als voorspraak bij de Vader?
Hier zijn het Charles Caspers & Charlotte Caspers die het commentaar schreven en de bedoeling uitleggen. De duiding komt kort gezegd hierop neer: wie denkt dat hij de wereld met geld kan kopen en daar door minder belang hecht aan geloof en berouw, zal de hel kopen.
Vanzelfsprekend komen ook andere onderwerpen dan het levenseinde langs. Bijvoorbeeld de Madonna della Pergola van Bernardino Detti uit 1525. Het schilderij is erg opvallend door de overvloed aan realistische details, vooral speelgoed, amuletten en pelgrimsinsignes.
Vooral de aanwezigheid van zoveel speelgoed, er is zelfs een klein kinder-windmolentje te zien, in een Italiaans schilderij is uitzonderlijk. Men mag gerust vaststellen dat de hele compositie van het kunstwerk gaat over kinderen, hun nederigheid en kwetsbaarheid en hoe ze te beschermen.
De 50 kunstwerken hier bijeen gebracht, alle gemaakt in de tijd dat boekdrukkunst en het alfabetisering van het volk nakende was, geven samen met het geduchte commentaar van kunsthistorici een verbazend beeld van onze overgeleverde kijkcultuur.
Matthijs Ilsink, Bram de Klerck & Annemieke Willemsen (redactie) – Het einde van de middeleeuwen, vijftig kunstwerken uit de tijd van Bosch en Erasmus. ISBN 978-94-600-4473-1, 364 pagina’s, € 35,00. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt, 2019.