Het lichaam in de middeleeuwse kunst
Barmhartig bloed en wonderborsten als paspoort voor de hemel.
Christendom is het geloof van de troost. Jezus stuurde in afwachting van zijn wederkomst immers de Trooster, beter bekend als de Heilige Geest die samen met God, de vader, en Jezus Christus, de zoon, de Heilige Drie-eenheid vormt.
De Middeleeuwse gelovigen waren massaal analfabeet en konden wat betreft hun geloofsbeleving alleen terugvallen op concrete voorstellingen. De afbeeldingen van Jezus, Maria en de vele Bijbelse en heilig verklaarde personages vormden de zichtbare en tastbare troost van het geloof.
Ondanks fulminerende kerkvaders die dreigden met het vierde gebod van Mozes om geen afbeeldingen van goden te maken, laat staan deze te vereren, was vanaf het begin het hek van de dam. Immers het Christendom ontstond vanuit een Romeinse beschaving propvol beelden van goden, maar ook eeuwen later bleek men niet zonder te kunnen.
Wat ons uit de late Middeleeuwen is nagelaten blijkt een waanzinnige erfenis van body art en body language. Oppervlakkige beschouwing doet ons verbazen en misschien wel generen. Nadere beschouwing leert ons een verhelderend inzicht en een nieuwe interpretatie van deze soms opzienbarende Middeleeuwse kunst.
Niet alleen dat bekende plaatje waarop een kloosterzuster penissen plukt en in een mandje verzamelt, maar ook ontblote borsten waar melk uitkomt, zeker in combinatie met een oude man, al die wonden, al dat bloed, al die opgedirkte lichamelijke details zijn misschien pervers en akelig. Toch zijn ze niet raar, want ze communiceren met ons. We moeten de boodschap alleen wel kunnen verstaan.
Dit valt te lezen en vooral ook te zien in BODY LANGUAGE, het lichaam in de middeleeuwse kunst. Deze publicatie is het resultaat van een project aan de Universiteit van Amsterdam en verscheen bij de gelijknamige tentoonstelling in Museum Catharijneconvent in Utrecht.
De focus ligt op vijf onderwerpen: de wonden en het bloed van Christus, het al of niet afgehakte hoofd, de rol van lichaamsbeharing, de ontblote borst en de genitaliën.
De laffe executie van een weerloze man fascineert de gelovige door zijn bloed en wonden. O Haupt voll Blut und Wunden heeft niet voor niets eeuwigheidswaarde gekregen in Bachs meesterwerk.
Na eeuwen gesteggel werd tijdens het Vierde Lateraans Concilie in 1215 vastgesteld dat tijdens de eucharistie brood en wijn daadwerkelijk veranderde in lichaam en bloed van Christus. Het was het paspoort tot eeuwig leven voor Gods troon. Het paspoort om niet verloren te gaan of niet te hoeven branden in de hel. Bloed en wonden waren de ultieme troost.
Artefacts Museum 12-16 Century
We zien afbeeldingen waar dit troostrijke rode reddersvocht in dikke klodders druipt.
Een centrale scène van een triptiek toont Christus zelfs hevig bloedend in een wijnpers. De gelovige wist het zeker: Christus gaf zijn barmhartige bloed om hem of haar van zijn zonden te verlossen.
Het is een van de zeer vele voorbeelden die uitdrukking geven aan de geloofsbeleving in de Middeleeuwen.
Auteur
Dr. W.A.W. (Wendelien) van Welie-Vink (1966) van de Universiteit van Amsterdam beschrijft en becommentarieert ze op voortreffelijke wijze. Zij besluit: ‘Dat in de middeleeuwse maatschappij vrijuit gesproken wordt over seksuele handelingen, is niet zo vreemd. Het menselijk lichaam was immers door God geschapen. Devotie en erotiek blijken in het dagelijks leven elkaar niet te bijten. Speldjes van penissen en vagina’s kunnen daardoor bestaan naast miniaturen met de zijdewond van Christus in de vorm van een vagina en het Christuskind dat zijn piemeltje toont.’
Een prachtig vormgegeven en rijke geïllustreerde uitgave die niet te versmaden is.
Wendelien van Welie-Vink – BODY LANGUAGE, het lichaam in de middeleeuwse kunst. ISBN 978-94-620-8598-5, 208 pagina’s, € 29,95. Rotterdam: Nai010 Uitgevers, 2020