In de houding
Overrompelende anti-oorlogsroman die doet huiveren.
‘In de houding’ was voor de feldwebel het uitgangspunt van de mensheid. Al het andere was abnormaal. Hij rechtte zijn rug en kraaide als een haan langgerekt: ‘Haaaaaaaaaabt acht!’ Dit deed hij al zestien dienstjaren, maar voor het eerst in oorlogstijd.
Het was 11 september 1914 en Oostenrijk was zojuist kroonstad Lemberg kwijtgeraakt aan het Russische leger. Enkele honderden rekruten moesten de 300.000 gesneuvelden en de 150.000 overlopers aanvullen Onder de prille soldaten bevond zich de veertigjarige Piotr Niewiadomski, kruier van het station Topory-Czernielica in het verre Galicië.
Hij was enkele weken eerder opgeroepen voor de dienst. Piotr stond daar om God en de keizer te dienen. Gott erhalte Franz den Kaiser zo klonk immers de keizershymne van Haydn. Hij had sinds een paar uur zijn zojuist aangereikte uniform aan. De als soldaten verklede burgers en arbeiders stonden op de binnenplaats om ten overstaan van een hoge officier de eed aan de keizer af te leggen. De hoge officier arriveerde uren te laat en leek niet in vorm. Hij wist van Lemberg en was geheel van streek omdat de Oostenrijkse troepen geen partij waren gebleken voor de als minderwaardig geachte Slavische troepen.
Keizer Franz Jozef had in de zomer van 1914 de leeftijd van 83 jaar toen hij op 28 juli ceremonieel zijn handtekening moest zetten onder een oorlogsverklaring aan Servië. Dat was nog een hele klus, want alleen al voor het schoonpoetsen van zijn brillenglazen nam de aartsconservatieve en stokoude imperator tergend de tijd.
Na de ondertekening met een fonkelnieuwe pen, zoals het protocol voorschreef, stond hij op en sprak tot de verzamelde hoogwaardigheidsbekleders: ‘Als ik me niet vergis…zal er bloed vloeien.’ Toen vertrok hij, ten einde in 1916 op zijn 86ste te sterven.
Piotr was kruier en verleende hand- en spandiensten aan de stationschef. Het ging om vier kilometer spoor dat schoon gehouden moest worden. Ook bediende hij de spoorbomen. Piotr was, zoals de meesten in die streek, analfabeet. Zijn beste vriend was Bas de hond, zijn zus was een lichtekooi en betreurde een vroeg overleden zoontje, met zijn vriendin wilde hij niet trouwen en zijn ouders waren overleden. Dat was het wel zo’n beetje. Piotr was een eenvoudig man die zich niet gemakkelijk van de wijs liet brengen wat betreft zijn aanhankelijkheid aan de keizer. Trots droeg hij zijn pet met het keizerlijk embleem.
Alles veranderde toen de stationschef hem vertelde dat de oorlog was uitgebroken. Hij moest door de keizer ondertekende plakkaten in de stationshal ophangen. Omdat Piotr analfabeet was en op de plakkaten geen plaatjes stonden, hing hij ze ondersteboven op. Voordat hij werd opgeroepen was weken daarvoor de oorlog voor Piotr dus al onfortuinlijk begonnen, want hij kreeg ongelooflijk op zijn lazer vanwege het fout ophangen van de keizerlijke plakkaten.
Auteur
Józef Wittlin (1896-1976) was een Poolse auteur die op de vlucht voor de nazi’s moest toezien dat bij inscheping op een Engels fregat wegens overgewicht zijn koffer met manuscripten door een Poolse matroos in zee werd gegooid. Het grootste deel van zijn oeuvre verdween onder de golven. Zijn roman Sól ziemi was gelukkig al eerder uitgegeven, ook in het Nederlands, onder de titel Het zout der aarde.
Wittlin was tijdgenoot, vriend en schrijfgenoot van Joseph Roth. Na lezing van de overrompelende roman Het zout der aarde moet het verloren gaan van de koffer met manuscripten ernstig worden betreurd. Wittlin was minstens Roths literaire evenknie.
Piotr krijgt de onvermijdelijke oproep, ondergaat de idiote dienstkeuring en wordt op transport gesteld naar Hongarije. Daar wordt hij ingelijfd in een regiment met een kansloze missie. De auteur beschrijft de totale waanzin van de mobilisatie, de spraakverwarring, het antisemitisme, de venerische ziekten en het drinkwater dat besmet blijkt met dysenterie.
De feldwebel schreeuwt de mannen toe dat een militaire dood, in afwijking van de civiele, zelfs niet in vredestijd gerekend mocht worden tot de catastrofen van het bestaan. Totale waanzin ligt op de grens van humor en sarcasme, maar op een enkel bar moment na vergaat het lachen je.
Dit is een roman om verrekte serieus te nemen. Om sommige dingen lacht men nu eenmaal niet.
Wie zich op de hoogte wil stellen van kanonnenvlees moet naar de boekhandel hollen of onmiddellijk inloggen bij een door corona getroffen boekwinkel. Een gruwelijk mooie roman ligt te wachten.
Józef Wittlin – Het zout der aarde. Vertaald uit het Pools (Sól ziemi) door Dirk Zijkstra. ISBN 978-90-2845087-5, 320 pagina’s, € 22,99. Amsterdam: Wereldbibliotheek 2020.