Wat Nederlanders niet weten over hun rol in Zuid-Afrika
Meer of minder VOC-mentaliteit?
Tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen van 2006 roept premier Balkenende vol vuur op tot meer ‘VOC-mentaliteit’. Hij verwijst hierbij naar de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC), de Nederlandse handelsonderneming die tussen 1602 en 1800 veel rijkdom vergaarde met een monopolie op de overzeese handel. Balkenende schildert de compagnie af als een bedrijf met handelsgeest, daadkracht en durf.
De uitspraken van Balkenende zijn typerend voor het gegeven dat naties (dus ook Nederland) hun verleden vaak verheerlijken. Dit eenzijdig belichten in het eigen voordeel merkt SP-leider Marijnissen op, die dan ook reageert door te wijzen op de duistere kant van die mentaliteit: “De VOC-tijd kende nogal wat rooftochten. Ook is de kolonisatie door de Nederlanders toen ontstaan (…)”.
De kolonisatie door Nederlanders betrof ook (delen van) Zuid-Afrika. Jan van Riebeeck en zijn manschappen zetten daar op 6 april 1652 voet aan wal. Volgens de voormalige president Jacob Zuma was dit het begin van alle problemen in zijn land. Die uitspraak triggert de dan in Zuid-Afrika wonende Nederlandse journalist Niels Posthumus. Hij vraagt zich af of er inderdaad een link is tussen de huidige problemen en de rol van de Nederlanders in het verleden. Het raakt hem omdat hij eigenlijk niet goed weet hoe hij zich als witte Nederlander moet verhouden tot de koloniale geschiedenis en zich er in de dagelijkse omgang nogal eens ongemakkelijk bij voelt. Wat daarbij meespeelt is dat een aanzienlijk deel van de Afrikaners dezelfde achternaam deelt. Posthumus vraagt zich dan ook af in hoeverre zijn voorgeslacht ‘schuldig’ was.
Om antwoorden te vinden reist Posthumus door heel Zuid-Afrika. Hij doet daarvan verslag in zijn boek en neemt ons mee naar steden, dorpen, gehuchten, krottenwijken en het platteland. Daar ontmoet hij tientallen heel verschillende Zuid-Afrikanen en aldaar wonende Nederlanders. Het zijn mensen uit allerlei lagen van de bevolking: hoogleraren, dominees, activisten en museumdirecteuren, maar ook ‘gewone’ mensen. Door ze allemaal aan het woord te laten krijgen we een goed zicht op hoe de verschillende bevolkingsgroepen tegen het verleden en het heden aankijken en begrijpen we steeds beter wat de rol van de Nederlanders was.
Het goed kunnen begrijpen van de historie en het heden komt ook doordat Posthumus beeldend schrijft en zich probeert voor te stellen hoe het dagelijkse leven er destijds uitzag. Wat daarbij helpt is dat hij zich probeert te verplaatsen in de situaties van zijn voorgeslacht. Het is één van de rode draden die door het boek loopt. Eén die weliswaar minder oplevert dan je bij aanvang verwacht, maar daar staat tegenover dat het ervoor zorgt dat de aandacht van de lezer wordt vastgehouden. Bovendien laat het voelen dat Posthumus gemotiveerd is om de geschiedenis boven tafel te krijgen. Zo werkt zijn drang om meer aan de weet te komen aanstekelijk.
Een ander pluspunt van het boek is dat ieder hoofdstuk een apart thema heeft, zoals daar zijn de aankomst van de eerste Europeanen, de slavernij, de apartheid en tal van andere zaken. Daardoor behoudt de lezer het overzicht. Dit is nodig omdat Posthumus de thema’s verweeft met zowel verleden als heden en het gevaar op de loer ligt dat het allemaal verwarrend wordt omdat het drieënhalve eeuw geschiedenis betreft. Maar niets van dat al. Door de buitengewoon knappe manier waarop het boek in elkaar steekt blijft de lezer gemakkelijk bij de les.
Auteur
Niels Posthumus (1981) is een Nederlandse journalist. Hij was van 2012 tot 2021 correspondent in Zuid-Afrika voor Trouw en Het Financieele Dagblad. Vanaf september 2021 is hij correspondent in het Verenigd Koninkrijk. Zijn vorige boek over Zuid-Afrika, Liefdes verdriet, stond in 2018 op de shortlist van de Brusseprijs voor het beste journalistieke boek van het jaar.
Al met al is Alle problemen begonnen met Van Riebeeck een zeer interessant boek, dat één van de vele blinde vlekken in onze kijk op de geschiedenis doet verdwijnen. Een boeiend en vlot te lezen reisverslag dat ons niet alleen meer leert over de rol van Nederlanders in Zuid-Afrika, maar ook over het gedachtengoed van onze voorouders dat naar andere koloniën werd meegenomen. Duidelijk wordt dat het de blauwdruk vormde van een bikkelhard kapitalistisch systeem, waarop elke generatie voortbouwde. Een VOC-mentaliteit waar we niet meer, maar juist veel minder van nodig hebben.
Niels Posthumus – Alle problemen begonnen met Van Riebeeck. Wat Nederlanders niet weten over hun rol in Zuid-Afrika. ISBN 9789463811149, 352 pagina’s, € 22,50, Amsterdam: Uitgeverij Podium 2021.