Het verhaal van haar leven
Een beladen levensgeschiedenis.
Zeven jaar werkte Judith Koelemeijer aan de biografie over Etty Hillesum. De belangrijkste bron vormen haar dagboeken. Daarnaast zijn er nog twee brieven uit Westerbork. Koelemeijer heeft geprobeerd zo veel mogelijk informatie te zoeken. Ze heeft geprobeerd Etty’s woorden in hun context te plaatsen. Daarom onderzocht ze de oorlogsomstandigheden in Amsterdam en Westerbork, haar familiegeschiedenis en haar uitgebreide vriendenkring. Ze maakte ook gebruik van bestaand materiaal, bijvoorbeeld de interviews van Regemhardt die hij maakte met de vele vrienden en bekenden van Etty. Ze werd in haar onderzoek bijgestaan door historica Erika Prins die veel archieven raadpleegde. Zelf heeft Koelemeijer veel moeite gedaan met het zoeken naar kinderen van oude vrienden van Etty. Een belangrijke vondst deed ze bij de zoon van haar vriendin Leonie Snatager. Hij had alles bewaard van zijn moeder en zo was er ook een oorlogsdagboek van Leonie met veel informatie over Etty. De research van Judith Koelemeijer heeft tot haar verrassing heel veel onbekende feiten naar boven gebracht.
Auteur
Judith Koelemeijer (1967) is een schrijfster van literaire non-fictie. Zij brak in 2001 door met haar familiegeschiedenis Het zwijgen van Maria Zachea. Het werd direct al een bestseller. Dat geldt ook voor de volgende boeken: Anna Boom en Hemelvaart. Haar werk werd bekroond met de NS Publieksprijs en het Gouden Ezelsoor (het best verkochte literaire debuut).
Hoofdstuk 1, De man met de antenne, is geheel gewijd aan Etty’s eerste ontmoeting met Julius Spier, een psychochiroloog, die haar handen ging ‘lezen’. Hij maakte diepe indruk op haar. Ze beleefde het bezoek als een wedergeboorte. Op 3 februari ben ik ter wereld gebracht, beweerde ze stellig. Ze was toen al 27 jaar. Ze zou bij hem in therapie gaan. De therapie maakte een einde aan haar innerlijke onrust. Op zijn advies begon ze aan haar dagboek. Ze bleef hem bezoeken en geleidelijk ontstond er ook een liefdesrelatie. Haar omgang met Spier leidde ook tot een verdieping van haar geloof. Door het werken met Spier had ze zoveel kracht en Godsvertrouwen in zich verzameld, dat zij werkelijk het gevoel had alles te kunnen dragen. Etty voerde lange gesprekken met God die ze in haar dagboek aansprak als haar beste, meest intieme vriend.
In het leven van Etty speelde nog een oudere man een grote rol. Ze woonde in Amsterdam in de Gabriel Metsusstraat bij de familie Wegerif. Haar kamer keek uit op het Museumplein. Etty was het gelukkigst wanneer ze achter haar ’lieve bureau’ zat. Met de huisbaas, de weduwnaar Han Wegerif die 35 jaar ouder was, kreeg ze al snel een liefdesrelatie. Bij ‘pa Han’ voelde ze zich veilig en geborgen. Ze had hem zeer lief. Op de omslag van het boek zien we een vrolijke foto: Etty is met pa Han aan het zeilen. In april 1942 schreef Etty dat ze met pa Han ‘een huwelijksleven’ van vijf jaar achter de rug had.
Deze uitgebreide biografie geeft ons een heel goed beeld van Etty als persoon. De uitgebreide informatie over haar familie werkt daar zeker aan mee. Haar moeder Riva was in 1907 Moskou ontvlucht. Gekleed in soldatenkleding had ze de trein naar Amsterdam genomen. Voor Etty was ze een overheersende moeder. Etty voelde zich machteloos, niet gezien, gehoord en gekend. Volgens haar vriendin Johanna kon Etty zich daarom goed identificeren met de verdrukten en verschoppelingen. Haar vader was een echte intellectueel. Hij bemoeide zich nauwelijks met zijn gezin. Hij was leraar klassieke talen. In Deventer was hij rector van het gymnasium. Etty bezocht die school en kreeg les van haar vader. In Amsterdam kon Etty zich ontwikkelen als zelfstandige vrouw. Zij bleef wel bezorgd over haar ouders en broers. Dat bleef zo, ook toen ze met haar familie in Westerbork verbleef.
De belangrijkste vraag die bij je opkomt als we het leven van Etty bestuderen is ongetwijfeld de vraag waarom ze niet ging onderduiken. De biografie geeft daar veel antwoorden op. Velen hebben getracht om Etty over te halen om te gaan onderduiken. Etty vond dat vluchten of verstoppen geen zin had. Etty zag de deportaties als een massaal noodlot dat alle Joden trof en dat zij gezamenlijk moesten dragen. Het heftigste verzet bood Etty toen Klaas Smelik haar met geweld wilde ‘ontvoeren’. Hij tilde haar op en wilde haar naar de gereedstaande taxi dragen. Er ontstond zelfs een worsteling. Klaas Smelik zag al gauw in dat hij bezig was met een zinloze actie.
Volgens Koelemeijer was er voor Etty altijd maar een dunne scheidslijn tussen vriendschap en erotiek. Voor haar was de zinnelijkheid een manier om haar vriendschappen te bevestigen en te verdiepen. In haar dagboek zegt Etty: Ik heb mijn lichaam gebroken als brood en uitgedeeld aan mannen. Waarom ook niet, ze waren immers hongerig en hadden al zo lang ontbeerd. Haar intieme relaties begonnen in haar studententijd en zelfs tijdens haar verblijf in Westerbork had ze nog twee.
Het is een grote verdienste van deze biografie dat ook Etty’s verblijf in Westerbork zo uitgebreid en gedetailleerd is beschreven. We krijgen een goede kijk op de gang van zaken in het kamp. Interviews en de brieven van Etty vormden de bron. Het persoonlijke verhaal van Etty eindigt als ze op weg gaat naar Auschwitz. Bij Glimmen gooit ze een briefkaart uit de trein.. Wonder boven wonder wordt deze gevonden en verstuurd naar Pa Han. De inhoud van het laatste hoofdstuk Auschwitz berust op aannames van de auteur. Van Etty is namelijk niets meer vernomen.
Judith Koelemeijer heeft uitvoerig uitgezocht hoe het toeging in Auschwitz. Ze heeft het kamp bezocht. Ze beschrijft vier verschillende scenario’s: is Etty direct naar de gaskamers vervoerd of hoorde ze bij degenen nog enige tijd in een barak verbleven. De schrijfster vertelt uitvoerig hoe de gang van zaken was. Het zijn afschuwelijke verhalen. Het verhaal over Etty wordt op een ontroerende manier afgesloten. Het zou een troost zijn te weten dat Etty, ondanks het immense lijden in Auschwitz, haar dood rustig en innerlijk vrij in de ogen heeft kunnen zien. Dat zij haar God niet verloor, noch haar geloof in de mens en al het goede.
Een zeer complete biografie die een duidelijk beeld geeft van de mens Etty Hillesum.
Judith Koelemeijer – Etty Hillesum. ISBN 978-94-638-2174-2, 574 pagina’s, € 34,95. Amsterdam: Uitgeverij Balans 2022