Mondriaan op weg naar de abstracte kunst
Hoe kwam Mondriaan ertoe horizontale en verticale strepen te gebruiken? Werd hij geïnspireerd door het Nederlandse landschap of werd hij beïnvloed door de theosofie?
Weer een biografie over Piet Mondriaan. Voegt dit boek iets toe? De schrijver heeft wel een eigen onderzoeksdoel. Hij wilde onderzoeken wat Mondriaan had met het landschap. Hij bezocht de plaatsen waar Mondriaan werkte: het Gein en de Amstel, Domburg, Laren, Uden, Parijs, Londen en New York. Hij onderzocht tevens de invloed van Mondriaan op het heringerichte landschap van het nieuwe Nederland. Mondriaan had grote interesse in spiritualiteit. De schrijver besteedt hier veel aandacht aan. Hij acht het mogelijk dat Mondriaan langs die weg tot de abstracte kunst kwam.
Auteur
Kunsthistoricus Marcel van Ool (1970) is in dienst bij Staatsbosbeheer. Hij was initiatiefnemer van de tentoonstelling WereldNatuurKunst. Hij schreef in 2008 Het verlangen naar buiten, een geschiedenis van het Nederlandse buitenleven. Al heel jong was hij geïnteresseerd in Mondriaan. Na een intensieve studie kwam hij tot deze biografie.
Spiritualiteit
Al in het eerste hoofdstuk beweert de schrijver dat Mondriaan om aan zijn scheppingsdrang te voldoen niet afdaalt naar de natuur, maar opklimt naar God. Langs welke weg wilde hij dat bereiken? Het wordt ons zeer uitvoerig verteld. Eerst was er de Bijbel, waarmee hij opgroeide. Hij las later ook theosofische en antroposofische geschriften. Vooral de mystiek hielp hem op zijn weg ‘God’ te worden. Van Ool benadrukt dat eenheidservaring heel belangrijk was voor Mondriaan. Hij wilde zich verenigen met God, zelf God worden en los komen van het persoonlijke. Het ging hem om het universele, de kunst moest gezuiverd worden van het persoonlijke. De auteur haalt veel overhoop over spiritualiteit zonder dat het direct verwijst naar de invloed op de schilderijen. Ook in andere hoofdstukken komt hij er weer op terug. We horen over de gnosis en over personen als Wilson, Dawkins en Krishnamurti.
De schoonheid van de Nederlandse landschappen
Heel boeiend zijn de stukken die laten zien welke Nederlandse landschappen favoriet waren bij Mondriaan. Vanuit Amsterdam maakte hij tochten langs de Amstel en het Gein. Erg prettig voelde hij zich in Noord-Brabant. In Laren en Domburg had hij goede contacten met collegaschilders. De auteur reisde Mondriaan na en kwam bij bijna alle plaatsen tot dezelfde conclusie: het is allemaal veranderd. Over Domburg zegt hij rechts wappert een Coca-Cola vlag en links zie ik de reclameletters van Heineken op een strandtent. Een beetje jammer, deze niet ter zake doende opmerkingen. Veel interessanter is het om citaten te lezen van enkele critici die hun mening gaven over Mondriaans schilderijen.
De weg naar de abstractie
Hoe kwam Mondriaan ertoe abstracte schilderijen met lijnen en vlakken te vervaardigen? De auteur poogt dit op allerlei manieren te verklaren. De meest dwaze verklaring geeft de psychoanalyticus Peter Gay. Hij zoekt de verklaring voor de rechte lijnen in de angst van Mondriaan voor verandering en het onderdrukken van lust. De auteur ziet de calvinistische achtergrond van de schilder als oorzaak voor zijn rechtlijnigheid. Heel veel aandacht is er voor de theosofie. Pas op bladzijde 144 zegt de schrijver Het is overigens niet bekend wat hij precies uit de theosofie haalde en tot welke leeftijd hij er belangstelling voor had. Jammer dat Van Ool er dan toch zo uitgebreid op in gaat. De duidelijkste verklaring voor het ontstaan van de abstracte werken vinden we bij geciteerde uitspraken van Mondriaan zelf. Hij laat het afbeelden van de natuur los en beeldt vanuit de geest. Een andere uitspraak: universele schoonheid ligt niet besloten in een specifieke vorm, maar in het dynamisch ritme, de onderlinge verhoudingen van de vormen.
New York
Met Krishnamurti in New York is misschien het leukste hoofdstuk van het boek. Alleen de titel klopt niet, want deze theosoof komt helemaal niet aan de orde. Hij wordt alleen in de laatste regels genoemd. Boeiend is de beschrijving van het New York van die tijd. De grote liefde van Mondriaan voor de boogie-woogie. Hij zei daarover echte boogie-woogie komt overeen met mijn bedoeling als schilder; vernietiging van de melodie…het dynamische ritme. In New York maakte hij ook zijn beroemde Boogie-woogie schilderijen. Mondriaan zegt erover het schilderij is hoe de stad op mij overkwam. Bijzonder in dit hoofdstuk is de beschrijving van zijn begrafenis. Aan de lijst van bezoekers met vele bekende schilders kun je afmeten hoe beroemd hij was geworden.
Overbodig
Deze biografie geeft veel belangrijke informatie over Mondriaan, maar bevat ook de nodige zijpaden die niet echt bijdragen aan onze de kennis over hem. Terwijl de auteur en onderzoeker tot de conclusie is gekomen dat de invloed van de theosofie niet duidelijk is, wordt er toch wel erg veel over uitgeweid. Hetzelfde geldt voor het landschap. Een heel hoofdstuk over de naoorlogse ontwikkeling van het landschap. Conclusie van de schrijver Of Nederland vanuit de lucht nu wel of geen Mondriaan is, maakt eigenlijk niet zoveel uit. Het is dus eigenlijk een overbodig hoofdstuk. Stof voor een apart boek. Veel opmerkingen zijn niet ter zake en vormen qua taalgebruik soms een stijlbreuk. Mondriaan is op zoek naar zuiverheid. De schrijver zegt dan ineens ook in zijn dagelijks leven was hij voortdurend aan de poets.
Zeer degelijke biografie met helaas ook veel overbodige informatie.
Marcel van Ool – Mondriaan. Uit de natuur. ISBN 978-90-253-07978-1, 246 pagina’s, € 24,99. Amsterdam: Atheneum – Polak & Van Gennep 2017.