De fatale oorlog
De EU lijkt in allerlei opzichten op het Habsburgse rijk. Kunnen we er wat van leren?
Net als de EU bestond de Habsburgse monarchie uit een groot aantal verschillende landen. Oostenrijk was ongetwijfeld de belangrijkste natie, maar uiteindelijk kreeg Hongarije in 1867 dezelfde status. Vandaar dat men ook wel spreekt van een dubbelmonarchie. Keizer Frans Jozef kon de eisen van Hongarije niet negeren en sloot een compromis waarbij de Hongaren dezelfde rechten kregen als de Oostenrijkers. Frans Jozef was keizer van Oostenrijk en koning van Hongarije. Tsjechië viel buiten de boot, wat daar veel ergernis veroorzaakte. Landen als Slowakije, Kroatië en Transsylvanië hoorden bij Hongarije. Evenals Tsjechië kregen de andere Slavische landen, de rest van wat later hoorde bij Joegoslavië, de status van Hongarije ook niet.
In elk geval was het Habsburgse rijk een enorme lappendeken van verzamelde landen, talen, volken en culturen die net zo van elkaar verschilden als thans in de EU het geval is.
Keizer Frans Jozef regeerde vanaf 1848 en stierf halverwege de Eerste Wereldoorlog in 1916. Ook al was een opvolger beschikbaar, door de oorlogshandelingen was het enorme rijk dat honderden jaren als buffer midden in Europa had gelegen zo verzwakt en geruïneerd dat de monarchie uiteenviel. De meeste landen meenden er goed aan te doen op eigen kracht er het beste van te maken. Keizer Karel I was van 1916 tot 1918 de laatste Habsburgse keizer van Oostenrijk en als Karel IV de laatste koning van Hongarije.
Zou de EU ook zo iets kunnen overkomen? De EU heeft hachelijke momenten meegemaakt, maar ook evenzoveel overlevingsdrift getoond. Net als in het Habsburgse rijk kent de EU ook veel jaloezie en grote meningsverschillen, maar als de Europese regeringsleiders aan de rand van de afgrond stonden besloten ze dat compromissen sluiten beter was dan springen. De landen werden dan weer hechter, maar ook bleken vervolgens nieuwe scheurlijnen zichtbaar. Wat mogen we van de toekomst verwachten?
Een opvallende gelijkenis vormt de defensiekracht. Net als de EU was het Habsburgse rijk niet in staat militair een echte vuist te maken. Men gebruikte de financiële middelen liever om intern de verschillende landen aan de monarchie te binden en iedereen tevreden te stellen, dan er een enorm militair apparaat op na te houden. Daarbij moet men beseffen dat het rijk van Frans Jozef intern nauwelijks grenzen of grenscontroles kende en dat de buitengrenzen maar matig in de gaten werden gehouden. Iedereen was zo’n beetje welkom en binnenlands verkeer werd al helemaal niet gehinderd. Pas met de komst van besmettelijke ziektes begon men ernst te maken met bijvoorbeeld de civiele grensbewaking met Turkije.
Intern maakte het niet uit waar je je vestigde. Toen de veelvolkerenstaat in 1918 uiteen viel, waren vooral de Joden de dupe. Zij hadden geen eigen land waar ze op terug konden vallen en ze welkom waren.
Auteur
Caroline de Gruyter (1963) schrijft al twintig jaar over Europa, onder meer vanuit Brussel en Wenen. Ze is columnist en correspondent van NRC Handelsblad. Dit boek is een journalistieke beschouwing over de levensvatbaarheid van de EU in het licht van de geschiedenis van het Habsburgse rijk.
In 1918 viel het hele breiwerk van vele staten in rafels uiteen en bleef er een zootje over. Het werd voor iedereen een tragedie. Wie ervoor pleit uit de EU te stappen, zou verplicht over de ontrafeling van 1918 moeten lezen. Het was qua economie en munteenheid een ravage. In elk geval maakt dit duidelijk dat je niet zomaar even uit de euro stapt.
De keizer dacht in 1914 aan Servië een paar militaire tikjes uit te delen en dat daarmee de kous af zou zijn, maar Duitsland ging zich met het conflict bemoeien en dat betekende het einde van zijn keizerrijk. Frans Jozefs letterlijk reactie op de Duitse oorlogsverklaring was: ‘So werden wir jetzt zugrunde gehen’.
Wie realist is moet toegeven dat de EU een verbond van naties vormt, waarover we geen grootse meeslepende verwachtingen kunnen koesteren maar dat het een samenhang van volken is, die zich voorlopig zal kenmerken door pappen en nathouden. Wie ervan af wil, loopt echter grote risico’s een weg van rampspoed in te slaan, waarbij terugkeer niet mogelijk zal blijken..
Voor iedereen die onze vreedzame samenleving ter harte gaat, is Beter wordt het niet het lezen zeer de moeite waard.
Caroline de Gruyter – Beter wordt het niet. Een Reis door de Europese Unie en het Habsburgse Rijk. ISBN 978-90-445-4258-5, 248 pagina’s, € 22,50. Amsterdam: Uitgeverij De Geus 2021.