Jan Brokken – De vergelding, een dorp in tijden van oorlog. ISBN 978-90-450-2271-0, 383 pagina’s, € 19,95. Amsterdam / Antwerpen: Atlas Contact 2013 (inmiddels vierde druk).
‘Sabotagedaad’ met verstrekkende gevolgen.
De bekende auteur van romans, verhalen en portretten Jan Brokken (1949) groeide op als domineeszoon in het dorp Rhoon, onder de rook van Rotterdam. In dit boek beschrijft en analyseert de geboren verteller Brokken een traumatische gebeurtenis die op 10 oktober 1944 in Rhoon plaatsvond en tot op de dag van vandaag het dorp verdeelt. Een ‘patrouillerende’ Duitse soldaat werd dodelijk getroffen door een gebroken hoogspanningskabel en de bezettende macht zag dit als sabotage die onmiddellijk en hard vergolden moest worden. Er vond een aantal arrestaties plaats en uiteindelijk werden er zeven dorpsgenoten gefusilleerd, overigens in strijd met de regels die de nazi’s zelf voor represailles hadden opgesteld. Huizen werden in brand gestoken. Nu zou je dit een terreurdaad noemen.
Deze gebeurtenissen leidden tot een groot aantal vragen die nog steeds niet opgelost waren toen Brokken een aantal jaren geleden met zijn studie begon. Een studie die gebaseerd was op door Bert G. Euser verzamelde historische documenten en gesprekken met 185 ooggetuigen, direct betrokkenen en nabestaanden van de slachtoffers.
Was het sabotage en zo ja, wie was de dader? Welke dubieuze rol speelde bootsman Walter Loos bij het uitwissen van de sporen – de Duitsers waren helemaal niet aan het patrouilleren -, het aanwijzen van de vermeende dader en het oppakken van de andere gijzelaars? Wat was de rol daarbij van een aantal Rhoonse ‘moffenmeiden’? Waren zij ‘verraders’ of ruilden zij domweg seks voor eten en luxe artikelen? In het geval van Dirkje, wier man tijdens de oorlog buiten Nederland verbleef, zou het misschien op nymfomanie kunnen duiden, want ook na de oorlog versleet ze menige man. Waarom kwam één van de gearresteerden vóór de executie vrij? Waarom gelastte Oberleutnant Karl Schmitz, evenals Loos een weerzinwekkende man, de executie, tegen de naziregels in. Een executie waar hij een negenjarige jongen naar dwong te kijken en waaraan hij zelf deelnam.
Brokken reconstrueert de gebeurtenissen en probeert daarbij uit te vinden wie de dader zou kunnen zijn. En dat in een omgeving van NSB-ers, Duitsgezinden, waaronder de hervormde dominee, anti-Duitsers, waaronder de gereformeerde dominee, zwarthandelaars, verzetsmensen en de Duitsers zelf, die niet allemaal nazi’s waren. Ook de bevrijding en de tijd daarna wordt beschreven. Wie werd na de oorlog bestraft en wie niet en was dat terecht?
Een boeiend boek over een tijd die ik alleen van horen zeggen heb meegemaakt (en daar ben ik niet rouwig om). Niet zwart-wit, maar vele tinten grijs.
Persoonlijke noot. Zelf ben ik opgegroeid aan de Boergoense Vliet ‘op’ Rotterdam-Charlois, niet zo ver van Rhoon dat ik daardoor een beetje ken. Jaarlijks rijd ik nog bij familiebezoek over de in het boek genoemde Rijsdijk en Tijsjesdijk. Ik kom in dit boek veel mij bekende namen tegen: het riviertje de Koedood, het buurdorp Poortugaal, het ‘gekkenhuis’ Maasoord – mijn tante werkte er -, de Schulpweg – mijn opa woonde er, de begraafplaats op de Charloisse Lagendijk met de graven van veel familieleden en bekenden, bioscoop de Harmonieie in de Gaesbeekstraat waar ik als kind veel films heb gezien, Boekhandel H.W. Blok waar ik een aantal keren vakantiewerk mocht verrichten, het trammetje naar de eilanden, ook wel ‘moordenaartje’ genoemd. Ondanks de trieste inhoud was dit boek voor mij toch een beetje thuiskomen.
Aan dit boek werd tevens ruim aandacht besteed in de boekenrubriek LeesKost van het programma PuurCultuur op MeerRadio (woensdag 24 april 2013). Klik op Devergelding om dit te beluisteren.