Eenzaam mens met talloze vrienden
Tegendraads kunstenaar en martelaar van het vrije woord.
Twintig jaar geleden werd hij vermoord en er ging een schok door heel Nederland. Theo van Gogh, opiniemaker, cineast, columnist, tv-interviewer en ‘predikant van de nihilistische gemeente’ stond tot zijn laatste ademtocht garant voor tumult. Maar waar hij het tumult altijd vol overtuiging zocht werd hij in zijn laatste seconden het slachtoffer van. Zijn laatste woorden waren: ‘Genade! Genade! We kunnen er toch over praten?’
Praten, Theo van Gogh had zijn hele leven gepraat, hij was een meester-interviewer, drong empathisch, ontwapenend, gravend, peurend, diep door tot zijn ondervraagden. Maar ditmaal viel er niet te praten. De moslimterrorist Mohammed Bouyeri die Theo van Gogh vermoordde sprak geen Nederlands, hij sprak enkel de taal van de haat. Hij maakte een eind aan het leven van Theo van Gogh alsof hij een slachting uitvoerde. Van Gogh, de Bolle Gogh, de man die de islam een bedreiging van de vrije westerse waarden had genoemd kreeg zijn trekken thuis van de radicale Bouyeri die meende zijn Allah te eren. Theo van Gogh overleed ter plaatse. Het was 2 november 2004. De moord was wereldwijd breaking news.
Jaap Cohen, historicus, besloot in 2017 een biografie te gaan schrijven over Theo van Gogh, de man die bij leven in de clinch gelegen had met zijn vader, de Amsterdamse burgemeester Job Cohen. De man die na de moord op Van Gogh een woedende, ingetogen en indrukwekkende speech op de Dam had gehouden tijdens de ‘lawaaidemonstratie’ op de dag van de moord; een speech ter verdediging van ieders recht op het vrije woord, het vrije beeld en het recht om het met een ander oneens te zijn. ‘Ook ik had ruzie met hem,’ zei Job Cohen. ‘En dat mág in Nederland.’
Theo had een enorm netwerk aan vrienden, hij schreef brieven aan talloze mensen. Wie door hem werd geïnterviewd voelde zich altijd begrepen en wie door hem werd bespot wist wat de redenen daarvoor waren. Zijn zoon Lieuwe, ten tijde van de moord dertien jaar, maakte in 2022 een indrukwekkend portret van zijn vader Night of the Living Dad, het portret staat achterin de biografie: een man doorboord met kogels, met lege dode ogen, halfdood, halflevend, een zombie. De zoon is kunstenaar, net als zijn vader.
Auteur
Dr. Jaap Cohen (1980) is historicus en schrijver. Hij werkte zeven jaar aan deze biografie. Bij Querido publiceerde hij eerder De onontkoombare afkomst van Eli d’Oliveira. Een Portugees-Joodse familiegeschiedenis, waarop hij cum laude promoveerde.
Cohen heeft zijn werk grondig verricht. Hij begint de biografie in Wassenaar, waar Theo van Gogh opgroeide als kind van welgestelde ouders. Maar bij die constatering houdt hij het niet. Hij duikt ook in de familiegeschiedenis van die ouders, interviewt 150 familieleden, collega’s, vrienden en vijanden, bekijkt en luistert beeld en geluidsopnames van televisie-uitzendingen en radio-opnames. Theo van Gogh was een geweldig goede interviewer, maar zelf is hij ook talloze malen geïnterviewd en al die opnames spitte Jaap Cohen door. Tijdens deze onderzoeksjaren werd hij regelmatig verrast met brieven van Van Gogh, eenmaal, in het geval van Guus Luijters zelfs met ongeopende brieven. Luijters had Theo’s eerste brief gelezen, vond het handschrift onleesbaar en maakte Van Gogh’s volgende brieven – afkomstig uit New York – maar niet meer open. Nu was de stapel een kleine schat voor de biograaf.
Het is maar één van de vele voorbeelden. Het is niet voor niets dat Jaap Cohen zeven jaar bezig was.
Meer details geven? Dat is niet te doen. Wie een eerste voorbeeld geeft, doet een volgend voorbeeld al tekort.
Dit is een boek om ademloos uit te lezen. Jaap Cohen heeft een schitterende biografie geschreven. Ik heb het vermoeden dat Theo van Gogh, al had hij er vast ook luidruchtig de spot mee gedreven, er tevreden geweest zou zijn. Cohen heeft hem als kunstenaar en als strijder voor het vrije woord ten volle eer bewezen!
Jaap Cohen – De Bolle Gogh. Biografie. ISBN 9-789-021-42380-7. 686 pagina’s. €34,99. Amsterdam: Querido 2024.