Klaas Driebergen – Bommel en Bijbel, Bijbel en christendom in de verhalen van Marten Toonder – ISBN 978-94- 6153-220-6, 348 pagina’s, € 29,95. Soesterberg: Uitgeverij Aspekt 2012.
Uitgebreide en grondige zoektocht naar de invloeden van Bijbel en christendom in de verhalen van Marten Toonder.
De Neerlandicus Klaas Driebergen schreef in 2007 een afstudeerscriptie over Bommel en Bijbel. Hij heeft zijn onderzoek voortgezet en nu is deze herziene scriptie als commerciële uitgave op de markt gekomen. Het boek biedt veel informatie en analyses.
De omslagillustratie van Wil Raymakers is geestig, maar misleidend. Het lijkt of Bommel in de Bijbel leest en vermanend toegesproken wordt door een strenge dominee. Zowel de Bijbel, als de predikant komen niet voor in de Bommelverhalen, althans ze worden niet letterlijk zo genoemd.
Klaas Driebergen besteedt het eerste deel van zijn boek aan informatie. Hij haalt die uit alle beschikbare bronnen en dat zijn er erg veel. De schrijver gaat ook diep in op Toonders levensbeschouwing. Zijn bronnen zijn hier de talrijke gepubliceerde interviews met Toonder en uit diens biografie van Wim Hazeu.
Het tweede deel bestaat uit literatuur-analyses van elf Bommelverhalen. Hierin gaat het natuurlijk over de invloed van de Bijbel, maar daarnaast krijgen we ook inzicht in de drie niveaus van de verhalen. In het verhaalniveau is de Bijbel geheel buiten beeld, bij het verwijzingsniveau zien we toespelingen op de Bijbel en in het themaniveau worden de ideeën achter de verhalen besproken.
In de vijf bijlagen staan zeer volledige en nuttige registers die het boek ook nog eens tot een handig naslagwerk maken.
Marten Toonder is niet kerkelijk opgevoed en heeft ook later nooit iets met een kerkgenootschap te maken gehad. Wel was hij goed op de hoogte van de Statenbijbel. Niet alleen de inhoud boeide hem, maar vooral de taal bewonderde hij.
Komt de Bijbel werkelijk in de Bommelverhalen voor? Deze vraag laat zich ontkennend, noch bevestigend beantwoorden. Bijbelteksten worden niet letterlijk weergegeven met verwijzingen naar hun plaats in de Bijbel. Er komen wel Bijbelteksten in de Bommelverhalen voor, maar er wordt nooit een religieuze betekenis aan gegeven. Ze worden in de mond gelegd van personages die wat belerend en plechtstatig spreken. De inhoud is altijd moraliserend.
Het meest wordt gefulmineerd tegen ijdelheid en hoogmoed. Zelfs wordt in dit verband het woord zonde gebruik. De dominee-achtige figuur de Zwarte Zwadderneel noemt Bommelstein ‘een zondig oord’, omdat er appeltaart gegeten wordt. Dezelfde figuur keert zich ook tegen het gebruik van genotmiddelen als tabak en drank. In dit verband gebruikt hij Bijbelse uitdrukkingen als ‘het vlees is zwak’ en ‘bekeert u’. Uitdrukkingen die in de Bijbel in een heel andere context gebruikt worden.
Er wordt in de Bommelverhalen ook enkele malen het beeld van de kudde en de herder gebruikt. In de Bijbel wordt de herder heel positief voorgesteld: hij is de goede herder die steunt, geleidt en beschermt. Marten Toonder keert zich vooral tegen de kudde en het kuddegedrag: het klakkeloos volgen van de herder, vaak een figuur met een misleidende boodschap.
Een laatste voorbeeld: Bommel als Job op de mestvaalt. Het verhaal De zelfkant vertoont heel veel gelijkenis met het bijbelse verhaal van Job. In beide verhalen speelt een weddenschap een rol en gaat het over het goede tegenover het kwade. Hocus Pas wil bewijzen dat van Bommel een slechterik te maken is. Het dieptepunt in het verhaal is een volkomen berooide Bommel die wanhopig op een mestvaalt zit, een prachtige tekening. In beide verhalen overwint het goede. Hier is dus weer sprake van een duidelijke verwijzing naar de Bijbel, maar het Bommelverhaal heeft niets met religie te maken.
Wat ook opvalt in de Bommelverhalen is de totale afwezigheid van de kerk en zijn functionarissen. Bijna alle maatschappelijke types worden door Toonder geparodieerd. De Zwarte Zwadderneel lijkt op een strenge, zeer ouderwetse dominee, maar het is een prediker zonder enige kerkelijke achtergrond. Waar we wel mooie types als de politieagent, de burgemeester, de kruidenier of de belastingambtenaar tegenkomen, ontbreken de dominee en de pastoor. Duidelijk is wel dat de Bijbel in taalgebruik en verhalen volop aanwezig is in de Bommelverhalen, echter alleen op een impliciete manier.
Een bijzonder waardevol boek voor de met de Bijbel bekende Bommelfanaat.