Bas Heijne – Angst en schoonheid. Louis Couperus, de mystiek der zichtbare dingen. ISBN 978-90-234-7801-0, 144 pagina’s, € 18,90. Amsterdam: De Bezige Bij 2013.
Een frisse blik op leven en werk van Couperus.
Bas Heijne is schrijver, essayist en columnist. Hij is een groot liefhebber en kenner van Louis Couperus, die hij al dertig jaar leest. Volgens Heijne is Couperus de grootste romancier die Nederland gekend heeft. De verschijningsdatum van dit essay heeft te maken met het feit dat 150 jaar geleden Couperus werd geboren. Daarnaast heeft Heijne ook nog een documentaire gemaakt over de Indische tijd van Couperus. Deze documentaire Niet te stillen onrust is inmiddels in de tv-rubriek Het uur van de wolf uitgezonden.
Bas Heijne probeert in dit essay vooral de persoon Couperus te doorgronden. Uit interviews is weinig te halen, daar Couperus zeer gesloten was. Heijne probeert daarom Couperus te begrijpen vanuit zijn werk. Dat gebeurt heel grondig, want hij gebruikt daarvoor het hele oeuvre van Couperus: van Eline Vere, Extaze, De stille kracht en Iskander tot gedichten en feuilletons. Daarbij moet Heijne toegeven dat ook uit zijn werk de persoonlijkheid van Couperus niet te herleiden is. Deze heeft van zichzelf gezegd dat hij het métier van leugenaar uitoefende. Als lezer voelt Heijne zich soms op het verkeerde been gezet, omdat Couperus vaak zeer nauwkeurig is in het beschrijven van verhaallocaties; dit zou de lezer op de gedachte kunnen brengen dat alles echt is gebeurd.
Voor de meeste mensen is Couperus een achterhaalde schrijver die men zich alleen herinnert van de verplichte boekenlijst op de middelbare school. Over hem bestaan nogal wat stereotype opvattingen. Qua omgeving situeer je Couperus al gauw in Den Haag of in Nederlands Indië. Hoewel Couperus prachtige romans over Den Haag heeft geschreven, was hij volgens Heijne helemaal niet zo gek op de residentie. Hij zei er eens over dat hij liever uit Den Haag vertrok dan dat hij er terugkeerde. In Nederlands Indië woonde hij eigenlijk maar heel kort. Hij had er een gelukkige jeugd, maar in dit land kende hij ook angsten. In het hoofdstuk De Badkamer in dit essay wordt een griezelige ervaring berschreven die later terugkomt in de roman De stille kracht. Hierin komen ook de onoverbrugbare verschillen tussen de Westerse en Indische cultuur sterk naar voren.
In het beeld van velen is Couperus een wat stijve, deftige Hagenaar, maar Heijne ziet dit volkomen anders. Hij noemt hem een brutale schrijver, ongenaakbaar, verheven boven het gedoe van alle dag en conventies van kleine zielen. Hij kon op een natuurlijke manier over seks schrijven en kende daarin geen preutsheid. Zijn ideale omgeving was Zuid-Europa: Nice en Italië. In deze zuidelijke streken, en dan nog in het bijzonder in Italië, kon hij zich overgeven aan een natuurlijk leven van zuivere lichamelijkheid.
Heijne maakt in zijn essay duidelijk dat Couperus ook de mensen van onze tijd nog veel kan leren. Zelf heeft hij van Couperus meer geleerd dan van bekende filosofen. Uit het werk van Couperus komen universele thema’s naar voren die bijvoorbeeld gaan over zingeving.
Zoals vele mensen in onze tijd was Couperus zoekende. Velen die het christelijk geloof de rug hebben toegekeerd belanden in een leegte. Couperus kende voor deze leegte een existentiële angst. Daaruit komt voort een zoeken naar iets wat de leegte vult. Soms was kunst en schoonheid een tijdelijke invulling.
Bas Heijne heeft Louis Couperus weer helemaal op de kaart gezet. Oude beelden zijn afgestoft en de besprekingen van vele romans maken nieuwsgierig en vormen een stimulans tot (her)lezen. Bovendien is het boek geschreven in een heldere en enthousiaste stijl.
Een bijzonder prettig boek dat één van Nederlands beste schrijvers terecht weer helemaal terug in de aandacht brengt.