Joke J. Hermsen – Kairos. Een nieuwe bevlogenheid. ISBN 978-90-295-8790-7, 310 pagina’s, € 19,95. Amsterdam: Arbeiderspers 2014.
Essays over filosofie, kunst, cultuur en onderwijs die ons kunnen helpen om een uitweg uit de crisis te vinden en veranderingen op gang te brengen.
Filosofe Joke J. Hermsen maakt zich zorgen over de maatschappij van nu en in de toekomst. In een drietal boeken probeert ze een positieve richting te wijzen hoe het beter kan. In Heimwee naar de mens gaat ze op zoek naar voorbeelden van mensen die nog echt mens waren, nog niet onderworpen aan de dwang van consumptie en productie. In Stil de tijd wijst ze op de gejaagdheid van de moderne mens. Ze pleit voor het inlassen van rustmomenten om weer op verhaal te komen. In het derde boek Kairos gaat het erom dat we in de rust niet alleen zitten te dromen, maar dat in zo’n pauzemoment nieuwe ideeën ontstaan die ons leven een gunstige wending kunnen geven.
Op de cover zien we een afbeelding van Kairos, de jongste zoon van de Griekse Oppergod Zeus, de ‘god van het geschikte moment’. We zien een gevleugelde figuur die in opperste concentratie en diep voorover gebogen kijkt naar een weegschaal. De weegschaal verwijst volgens Hermsen naar het uiterst zorgvuldig wegen van het geschikte moment, de juiste gelegenheid en de juiste argumenten. Als op het juiste moment de goede ideeën komen, dan zal Kairos opstaan en zijn ideeën gaan uitvoeren.
Kairos is een verzameling van essays. Het Kairos-idee is geen nieuw begrip, maar Hermsen brengt Kairos weer in de belangstelling omdat ze daarin de oplossing ziet om de mens van deze tijd weer in beweging te krijgen, te verlossen van zijn scepsis en nihilisme. In de verschillende essays zoekt ze in filosofie, literatuur en beeldende kunst naar voorbeelden van Kairos, die kunnen inspireren om te komen tot een nieuwe bevlogenheid.
Twee essays handelen over de filosofe Hannah Arendt. Terwijl de meeste westerse filosofen zich bezighouden met de dood wijst deze filosofe op het wezenlijke verschil van mens en dier. Beide soorten zijn sterfelijk, maar de mens leeft niet volgens een blauwdruk, een vast omschreven plan. De mens kan steeds opnieuw beginnen, nieuwe wegen zoeken. Hannah Arend noemt dat het principe van de nataliteit, een tweede geboorte, een nieuw begin.
Hermsen pakt haar onderwerp grondig aan. Behalve bij Hannah Arendt gaat ze ook ook te rade bij filosofen als Nietsche, Bergson, Erasmus en Kant. Maar ze gaat ook in de literatuur op zoek naar Kairos. Ze verwijst bijvoorbeeld naar de Amerikaanse schrijver Don Lillo die pleit voor onbewaakte ogenblikken, die gevuld zijn met echte tijd en die volgens hem met name denkend, voelend, verzonken in herinneringen en in dromerige zelfbespiegelingen plaatsvinden. Ook schrijvers als Virginia Woolf, Ian McEwan en Marianne van Nieuwkerk komen aan de orde. Een heel hoofdstuk wijdt ze aan de roman De Toverberg van Thomas Mann. Deze roman speelt zich af in een hooggelegen sanatorium, een oord waar de tijd stilstaat.
In haar hoofdstuk over het onderwijs zegt ze dingen die mij uit het hart zijn gegrepen. In de tijd dat Maurice de Hond pleit voor het oprichten van iPad scholen, waar de docent alleen mag begeleiden en coachen, pleit zij voor deskundige en bevlogen leraren die met hun boeiende verhaal leerlingen weten te inspireren. Haar liefde voor het onderwijs en het leraarschap dankt zij aan haar vader, die directeur was van een middelbare school. Het is een mooi toeval dat haar vader indertijd mijn baas was. Hij was een enthousiast en begenadigd leraar die zijn leerlingen wegwijs maakte in natuur- en scheikunde.
Wijst Hermsen de iPad af? Nee, ook zij zou niet meer zonder de moderne techniek kunnen, maar wat eigenlijk alleen een middel zou moeten zijn is doel geworden. We moeten van de technologieverslaving af en proberen de juiste maat te vinden. Anders gaat de techniek met ons aan de haal.
Hermsen wil toe naar een nieuwe bevlogenheid, een nieuwe bezieling. Vroeger vond de mens zijn bezieling in religie. In kerken kon je tot rust komen en weer bezield raken. Maar waar kunnen we tegenwoordig nog soulful worden, nu de kerken zijn leeggestroomd? Dit is wat mij betreft wel erg kort door de bocht. Natuurlijk is geloof en kerk een randverschijnsel geworden, maar als je er oog voor wilt hebben, zie je dat de kerk nog volop aanwezig is. Kijk bijvoorbeeld eens rond in Amsterdam, waar je naast de gewone kerkdiensten heel veel vormen ziet van nieuw-kerkzijn. Door verschillende kerken wordt volop tijd en gelegenheid gecreëerd voor rust en bezinning.
Heel praktisch en verhelderend is het laatste hoofdstuk. In de vorm van een abc behandelt ze nog een keer in het kort de centrale begrippen die samenhangen met Kairos. Dit is geen gemakkelijk boek. Het is wel een boek om steeds bij de hand te hebben en af en toe een essay te lezen. Voor een filosofisch boek is het behoorlijk toegankelijk, want de meeste filosofische literatuur is lastig en erg abstract. Hermsen schrijft toegepaste filosofie die zeer bruikbare en constructieve antwoorden geeft op de vragen van deze tijd.
Een positief en inspirerend boek.