John Jansen van Galen – De Gouden jaren van het linkse levensgevoel. Het verhaal van Vrij Nederland. ISBN 978-94-600-3097-0, 494 pagina’s, € 27,50. Amsterdam: Balans 2016.
Het verhaal van de opkomst en neergang van het spraakmakende opinieweekblad Vrij Nederland (VN).
Vrij Nederland speelde met name onder hoofdredacteur Rinus Ferdinandusse een niet onbelangrijke rol bij de meningsvorming van wie zich links voelde en daarvoor uit kwam door het blad met het logo naar buiten uit de zak van jasje of handtas te laten steken. Een groot aantal later bekende journalisten werden door Ferdinandusse gerekruteerd als redacteur of medewerker als ze tenminste door de voltallige redactie links genoeg werden bevonden. Velen van hen begonnen hun journalistieke loopbaan bij het Amsterdamse studentenweekblad Propria Cures.
De journalist John Jansen van Galen (1940) werkte onder meer bij het Algemeen Handelsblad, de VPRO-radio en de Haagse Post, het latere HP, waarvan hij van 1986 tot 1990 hoofdredacteur was. Toen Ferdinandusse hoorde dat zijn oude conculega dit boek ging schrijven reageerde hij: Zijn ze nou helemaal gek geworden? Iemand van HP die de geschiedenis van VN gaat schrijven? Volgens de auteur gaven beide als linkse opiniebladen lange tijd de toon aan. VN was voor de Haagse Post en HP the enemy you love to hate. Bij HP werd gesmaald over de ‘lange leppen’ tekst in Vrij Nederland die met de achterkant van een ballpoint geschreven leken, maar we waren heimelijk jaloers op het prestige en de en de onthullingen van Vrij Nederland.
Verzetskrant
Vrij Nederland ontstond als verzetskrant tijdens de oorlogsjaren en werd daarna voortgezet door hoofdredacteur H.M. (Henk) van Randwijk, die gedragen door een protestantse ethiek zich op de toekomst richt uit de puinhopen van de oorlog een beter, rechtvaardiger en opener Nederland te bouwen. Het blad krijgt een groeiende schare lezers en redacteuren als Joop den Uyl, Milo Anstadt, Ed. Hoornik en W.F. (‘Gaius’) de Gaay Fortman. De laatste nam echter ontslag als protest over de eenzijdige voorstelling van zaken met betrekking tot de politionele acties in het toenmalige Nederlands-Indië, waarvan Van Randwijk een fel tegenstander was.
Vreemde vogel
In 1955 wordt de katholieke journalist Mathieu Smedts hoofdredacteur. Volgens zijn latere adjunct Jan Eijkelboom was hij ‘een vreemde vogel, maar hij trok wel de goeie mensen aan’. Eijkelboom speelde daar zelf trouwens ook een grote rol in. En zo werden onder meer Hugo Brandt Corstius (onder vele pseudoniemen, waaronder Piet Grijs, Stoker en Battus), Renate Rubinstein (Tamar), Rinus Ferdinandusse, Joop van Tijn, Elisabeth Lampe (Bibeb), Igor Cornelissen, Tom Pauka, Jan Rogier, Martin van Amerongen en tekenaar Peter Vos aangetrokken. Eijkelboom zorgt ervoor dat het blad door het leger in de ban wordt gedaan door op te wekken tot dienstweigering in Nieuw-Guinea. Het blad besteedt uitgebreid aandacht aan de controversiële aflevering Beeldreligie van het VARA-televisieprogramma Zo is het toevallig ook nog een keer, waaraan verschillende VN-redacteuren meewerkten. De gevechten tussen de politie en demonstranten tegen het huwelijk van Beatrix en Claus op 10 maart 1965 bestempelde redacteur Joop van Tijn als de derde politionele actie.
Vredeling en Brongersma
Het blad radicaliseert steeds verder, tot ongenoegen van de hoofdredacteur, die in 1969 vertrekt. Smedts wordt opgevolgd door Ferdinandusse. In 1974 verschijnt een geruchtmakend interview met Bibeb waarin minister van Defensie Henk Vredeling onder meer te keer gaat tegen premier Joop den Uyl (De grootste nationalist die er bestaat), zijn collega’s Jan Pronk (Dat is een elitedenker, een corpspik) en Max van der Stoel. De auteur merkt fijntjes op dat een dergelijk interview tegenwoordig vermoedelijk niet meer gemaakt kan worden, nu ministers en politici tot in de laagste rang zich gepantserd hebben met voorlichters, public relations-functionarissen en imago-bewakers. Ook een interview met de PvdA-senator en openlijke pedofiel Edward Brongersma is thans niet meer mogelijk omdat we die grens in de seksuele bevrijding inmiddels weer in omgekeerde richting zijn overgetrokken en vermoedelijk geen blad meer ruimte zal bieden aan een pleidooi voor pedofilie.
Zettertjes
In 1964 begint het blad met de Zettertjes, kleine contactadvertenties waarin vaak expliciet seksuele partners worden gezocht. Niet lang daarna verscheen het eerste Zettertje waarvan de lezer kon vermoeden dat het oogmerk van homoseksuele aard is. Dat was voor die tijd ongehoord. Volgens een medewerker van de afdeling advertentie-exploitatie las heel links Nederland VN, maar rechts Nederland las het ook vanwege de Zettertjes. Als de grote dagbladen ook dit soort advertenties gaan plaatsen en het blad in 1990 overgaat op magazineformaat verschijnt begin 1990 het laatste Zettertje: Vr zkt donor voor selfins. Mogh tot meevaderen, maar ik bedenk de naam.
Dienstauto
We lezen hoe langzaam maar zeker de redactievergadering de macht bij het blad in handen krijgt. Desalniettemin heeft hoofdredacteur Ferdinandusse een dienstauto die hem dagelijks over de korte afstand tussen zijn huis en de redactieburelen vervoert. Een decadente secundaire arbeidsvoorwaarde voor de man die ervoor moest zorgen dat er ondanks al het onderlinge geruzie elke week een blad van de pers rolde.
In weerwil van de aanwezigheid van vrouwelijke redacteurs en medewerkers is het blad een echt mannenbolwerk waar tijdens het werk de nodige seksistische grappen worden gemaakt en regelmatig sprake is van overmatig alcoholgebruik. Het zag er blauw van de rook. De losse moraal wordt onder meer gepraktiseerd door redacteur Joop van Tijn, de protegee van Ferdinandusse die hem later opvolgt. Een bohemien en womanizer die naast zijn huwelijk tegelijkertijd verhoudingen heeft met de zure feministe Ageeth Scherphuis en Irene van Lippe-Biesterveld, wat door de schrijver enkele keren wordt herhaald. Saillant feit is dat op zijn uitvaart een groot aantal vrouwen hetzelfde sieraad dragen, een geschenk van Joop.
Je bent links en je wilt wat
Dit meeslepende en gedetailleerde boek brengt de lezer terug naar een opwindende tijd voor linkse mensen, maar het is zeker ook interessant voor wie niet zo links was of is. Het herinnert aan een lang vervlogen tijd van slow journalism die definitief achter ons ligt. Het boek had van mij wel wat minder dik mogen zijn, maar dat vond ik destijds ook van het blad. Op een gegeven moment word je moe van al die feitjes en schandalen, zoals ik toentertijd ook moe werd als ik Vrij Nederland las.
Een must voor wie de jaren zestig, zeventig en tachtig van de vorige eeuw bewust heeft meegemaakt.
Een iets ingekorte versie van dit artikel is gepubliceerd in Bestuursforum 40, nummer 7 oktober 2016, pp. 22-23.
Aan dit boek is op 2 november 2016 tevens aandacht besteed in het programma Puur Cultuur van MeerRadio. Het geluidsfragment kunt u hieronder aanklikken.