Volker Leppin – Maarten Luther. Biografie van een hervormer: denker, monnik, rebel. Vertaald uit het Duits (Martin Luther. Vom Mönch zum Feind des Papstes) door Huub Stegeman. ISBN 978-90-290-9190-9, 191 pagina’s, € 17,99. Amsterdam: Meulenhoff 2017.
Maarten Luther als mens, ontdaan van alle mythes en legendes.
In 1517, 500 jaar geleden, heeft Luther zijn 95 stellingen op de deur van de Slotkerk in Wittenberg getimmerd. Ter gelegenheid daarvan publiceerde Volker Leppin een nieuwe biografie van hem, één van de velen in dit jaar.
Over Luther bestaan veel mythes en legendes. De schrijver probeerde met dit boek meer bij de waarheid te komen. Dat bereikte hij in de eerste plaats door een kritisch bronnenonderzoek. Luther wordt nu gezien als de grote hervormer. Dat was in zijn jongere jaren nog niet te voorzien. Daarom wil hij Luther lezen alsof we niet weten dat er met hem een nieuwe weg werd ingeslagen in kerk en samenleving. Luther wordt hier geportretteerd als een laat middeleeuwse figuur die soms aarzelend tot conclusies kwam omdat de ontwikkelingen hem eroe dwongen. Luther wilde niet met zijn afkomst breken. Ook de herinneringen van de hervormer zelf, zoals hij ze later noteerde, zijn aan een kritisch onderzoek onderworpen.
Volker Leppin (1956) is hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Eberhard Karls Universiteit in Tübingen. Hij richt zich vooral op de geschiedenis van de reformatie en op de Middeleeuwen. Daarvoor was hij tien jaar werkzaam in dezelfde functie aan de Friedrich Schiller Universiteit in Jena.
Maarten Luther was een jongeman die door zijn vader de beste scholing kreeg en in Erfurt zijn studie vervolgde aan de universiteit. Het was de bedoeling dat hij aan de juridische faculteit verder zou gaan. Maarten zelf wilde het klooster in en raakte daarover in een hevig conflict met zijn vader. Op weg naar huis werd hij overvallen door een zwaar onweer. Hij schijnt toen geroepen te hebben: ‘Helpt u mij heilige Anna, dan zal ik monnik worden’. Dit is een van de legendes rondom Lurher. In dit boek wordt het verhaal in twijfel gebracht. Luther wilde al in het klooster en hij kon door deze gelofte zijn vader onder druk zetten. Leppin maakt ook duidelijk dat de heilige Anna in die tijd nog niet werd vereerd. Een voorbeeld van de ontmythologisering van de verhalen over Luther.
De schrijver legt ook bepaalde accenten. Zo benadrukt hij de invloed van Staupitz, de troostende en bemoedigende biechtvader. Maarten was opgegroeid met het beeld dat Christus de zondige mens zou veroordelen. Hij was daar angstig over. Staupitz liet hem zien dat Christus genade schenkt en troostend en kalmerend is. Hij verwees hem ook naar de Bijbel. Luther had nog nooit in de Bijbel gelezen. De Bijbel veranderde alles. Hij ging inzien dat het gezag van de Bijbel boven het kerkelijk gezag met zijn concilies ging. Luther werd een ware Bijbeldeskundige. Staupitz benoemde hem tot professor Bijbelwetenschap aan de universiteit van Wittenberg.
Het boek laat ook duidelijk zien hoe moedig en volhardend Luther was in zijn houding tegen de paus en het kerkelijk gezag in Rome. Toen hij zijn 95 stellingen poneerde reageerde Rome furieus en werd hij ontboden. De gebeurtenis op 31 oktober 1517 wordt door Leppin eveneens naar het rijk der fabelen verwezen. Of hij de stellingen werkelijk aan de deur heeft getimmerd wordt ernstig betwijfeld. Luther wilde een discussie uitlokken in kleine kring over de aflaatbrieven en andere misstanden. Omdat ze buiten zijn wil werden gedrukt en verspreid kregen ze zo’n bekendheid. Het was ook nooit zijn bedoeling de kerk te verlaten. Het gevolg was wel dat hij werd geëxcommuniceerd.
Wat de auteur ook duidelijk laat zien is dat de overgang naar de reformatie niet van de ene op de andere dag plaatsvond, maar dat het een heel geleidelijk proces was. Bovendien was Luther wel de initiator, maar hij kreeg al snel veel medestanders. Wat eveneens erg meewerkte was de uitvinding van de boekdrukkunst. Luther publiceerde heel veel en ook zijn Bijbelvertaling werkte mee. De mensen konden toen het Nieuwe Testament in de Duitse omgangstaal lezen.
Deze biografie is zeker geen heldenverhaal. We zien zijn opkomst. Zijn carrière aan de universiteit en het feit dat hij een grote invloed kreeg. Zo had hij contact met de Nederlandse Erasmus, waarmee hij discussieerde. Er was een tijd dat Luther alles bepaalde, anderen legden alles ter goedkeuring aan hem voor. De schrijver laat ook zijn neergang zien. Luthers invloed werd steeds kleiner. Wel bleef zijn ‘papieren gezag’. Al zijn boeken werden opnieuw uitgegeven in het Latijn. Ook minder gunstige daden van Luther zoals zijn rol in de Boerenopstand en zijn uitlatingen over de Joden worden niet verzwegen. Wel worden zijn uitspraken over Joden goed uitgelegd en in hun context van die tijd gebracht.
Deze nieuwe biografie is zeker een aanwinst omdat we nu een veel genuanceerder beeld krijgen van deze hervormer. Er valt nog genoeg te bewonderen, maar we leren Luther ook kennen in zijn zwakke kanten. Het is heel verdienstelijk dat de toch af en toe ingewikkelde materie zo helder is verwoord.
Een heldere biografie met veel nieuwe inzichten.